Η διάψευση της σύγκρουσης των πολιτισμών του Χάντιγκτον

Ο Σάμιουελ Χάντιγκτον κατέχει κεντρική θέση στην θεωρία της διεθνούς πολιτικής και των διεθνών σχέσεων. Ο Αμερικανός πολιτικός επιστήμονας γίνεται από νωρίς γνωστός χάρη στην πρωτότυπη, αμφιλεγόμενη διδακτορική διατριβή του, η οποία κινούνταν σε υψηλά επίπεδα θεωρητικής αφαίρεσης και, προφανώς, στερούνταν του εμπειρικού, του στέρεου υποβάθρου για διδακτορική διατριβή.

Ο χαρακτηριστικά αφηρημένος διεθνολόγος – λέγεται ότι υπέφερε από εφιδρώσεις όταν έπρεπε να εστιάσει αποκλειστικά την προσοχή του στην πληρωμή του λογαριασμού του ηλεκτρικού ρεύματος –παράγει έναν αξιέπαινο συγγραφικό πλούτο, ο οποίος επισφραγίζεται από το επιβλητικό «Η Σύγκρουση των Πολιτισμών και ο Ανασχηματισμός της Παγκόσμιας Τάξης» (1996). Χάρη σε αυτό κατακτά τον «έπαινο του κλήρου και των σοφιστών», αν και «Το Τρίτο Κύμα» είναι ένα έργο ερευνητικής και συγγραφικής ωριμότητας.

Στη «Σύγκρουση των Πολιτισμών», ο Χάντιγκτον διατυπώνει, ανάμεσα στα άλλα, τη θέση, ότι η κύρια αιτία δημιουργίας των νέων πολεμικών γεγονότων δεν είναι, στον μεταδιπολικό κόσμο, ο ιδεολογικός, αλλά ο πολιτισμικός παράγοντας.

Από τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, αυτή η αμφιλεγόμενη θέση διαβάζεται κυρίως μέσα από το πρίσμα μιας υποθετικής αντιπαράθεσης μεταξύ της Δύσης και του ισλαμικού κόσμου, αλλά το όραμα του Χάντιγκτον ήταν πολύ ευρύτερο, περιέκλειε καθολικότερες αξιώσεις. Υπάρχουν οκτώ πολιτισμικοί τομείς, ανάμεσα στους οποίους και ο «σλαβο – ορθόδοξος πολιτισμός».

Στην οπτική του Χάντιγκτον, ένας πόλεμος ανάμεσα σε Ρώσους και Ουκρανούς ήταν απίθανος, διότι αφορά δύο σλαβικούς και, κυρίως, ορθόδοξους πολιτισμούς.

Ο Μαρκ Χέκερ, ήδη διακεκριμένος πολιτικός επιστήμονας και διεθνολόγος, σημειώνει στο σημερινό φύλλο της «Le Figaro» ότι η θεωρία του Χάντιγκτον δεν αντέχει ιδιαίτερα στη βάσανο της εμπειρικής επαλήθευσης και σφυρηλατεί για αυτό τρία διαφορετικά νοηματικά περιεχόμενα της έννοιας της ψευδαίσθησης.

Η πρώτη υποδηλώνει μια κακή αντίληψη ή μια εσφαλμένη ερμηνεία: νομίζουμε ότι βλέπουμε αυτό που δεν υπάρχει. Ο Βλαντιμίρ Πούτιν έκρινε την Ουκρανία, την Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες πιο μοχθηρές και διχασμένες από ό,τι στην πραγματικότητα. Αυτό το αναλυτικό λάθος τροφοδοτήθηκε από τις τρομακτικές αντιδράσεις της Δύσης μετά τη ρωσική επιχείρηση στη Γεωργία το 2008 και την προσάρτηση της Κριμαίας το 2014, αλλά και από μια υπερερμηνεία της αμερικανικής αποχώρησης από το Αφγανιστάν το 2021.

Η δεύτερη έννοια του όρου «ψευδαίσθηση» σχετίζεται με τη διαφορά μεταξύ επιθυμίας και πραγματικότητας. Στον τομέα των διεθνών σχέσεων εκδηλώνεται ιδιαίτερα με την ψευδαίσθηση της εξουσίας. Ο ρωσικός στρατός στην πραγματικότητα αποδείχθηκε ανίκανος να αντιγράψει την αμερικανική στρατηγική σοκ και δέους και η «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» μετατράπηκε σε μακρύ πόλεμο.

Η τρίτη έννοια του όρου “ψευδαίσθηση” αναφέρεται στο προϊόν ενός τεχνήματος. Αγγίζει δηλαδή το πεδίο της προπαγάνδας και της παραπληροφόρησης, ακόμα και τον ψυχολογικό πόλεμο. Η τάση της Ρωσίας να δρα σε αυτόν τον τομέα –είτε μέσω τηλεοπτικών σταθμών, διαδικτυακών «τρολ» ή ζωνών επιρροών– έχει αποτελέσει αντικείμενο πολυάριθμων ερευνών και επιστημονικών εργασιών. Ο Πούτιν «έπεσε έξω». Όταν ο Βλαντιμίρ Πούτιν παρουσίαζε τους Ουκρανούς ηγέτες ως νεοναζί που υποδουλώνουν έναν αδελφό λαό, περίμενε πραγματικά να χαιρετιστούν οι Ρώσοι στρατιώτες ως απελευθερωτές;

Σήμερα, κανείς δεν μπορεί να αγνοήσει τη φύση του καθεστώτος του Βλαντιμίρ Πούτιν, ούτε την επιθυμία του Κρεμλίνου να καταστρέψει το ουκρανικό έθνος. Δεν βγάζουν όμως όλοι οι πολιτικοί τα ίδια συμπεράσματα. Μερικοί από αυτούς πιστεύουν ότι το Κίεβο πρέπει να υποστηριχθεί μέχρι να ηττηθεί η Ρωσία. Άλλοι είναι πιο επιφυλακτικοί και πιστεύουν ότι οι διαπραγματεύσεις με τη Μόσχα θα είναι απαραίτητες για τον τερματισμό των εχθροπραξιών. Κατηγορούν ο ένας τον άλλον ότι παραπλανούνται από ψευδαισθήσεις: από τη μια πλευρά ότι μπορούν να απελευθερώσουν γρήγορα και πλήρως το ουκρανικό έδαφος, ότι διατηρούν διπλωματικό κανάλι με μια Ρωσία που θα καταλάβαινε μόνο τη δύναμη από την άλλη.

Κανείς δεν ξέρει σήμερα πώς και πότε θα τελειώσει η ουκρανική τραγωδία. Μπροστά σε αυτήν την αβεβαιότητα, είναι περισσότερο από ποτέ απαραίτητο να προφυλαχτούμε από ψευδαισθήσεις, και με τις τρεις έννοιες του όρου. Πρώτον, με την ενίσχυση των αισθητήρων πεδίου και των δυνατοτήτων ανάλυσης. Δεύτερον, με το να είμαστε ρεαλιστές σχετικά με τα μέσα δράσης μας και τις συνέπειες της αυξανόμενης εμπλοκής μας στη σύγκρουση. Τρίτον, εντείνοντας τον αγώνα στο πεδίο των αντιλήψεων, ιδιαίτερα σε χώρες όπου η ρωσική προπαγάνδα έχει απήχηση. Λέγεται συχνά ότι η αλήθεια είναι το πρώτο θύμα του πολέμου. Χωρίς να προσποιείται κανείς την αλήθεια, ας προσπαθήσουμε τουλάχιστον να είμαστε διαυγείς.