Τα εκατοστά γενέθλια της σοβιετικής δυστοπίας και ο Πούτιν

Το ερώτημα «τι πήγε λάθος στην Σοβιετική Ένωση», που δημιουργήθηκε πριν από εκατό χρόνια, απασχόλησε και απασχολεί εκατομμύρια ερευνητές, αλλά και ανθρώπους της αριστεράς, που βλέπουν στην Ρωσία του Β. Πούτιν το νέο αντίβαρο στο κυρίαρχο φιλελεύθερο υπόδειγμα για την οικονομία, την κοινωνία, την πολιτική.

Τα δύο κυρίαρχα ρεύματα της αριστεράς, λενινιστικό και ανανεωτικό, έχουν πολλές δεκαετίες ζωής στην πλάτη τους. Είναι ώριμα λοιπόν να αντιληφθούν ότι αυτό που συγκροτήθηκε πριν από εκατό χρόνια και κατέρρευσε μετά, δεν είναι απλώς μια λανθασμένη ερμηνευτική του ενός ή του άλλο κεφαλαίου από την κλασική μαρξική σκέψη. Αυτό που δεν άντεξε πάνω από όλα, είναι η ίδια η πρωτοκαθεδρία της ύλης επάνω στις υπάρξεις μας, στις ιδέες, στις απόψεις, στις πεποιθήσεις μας. Το τέλος  της μαρξικής ουτοπίας συνέπεσε με το τέλος της σοβιετικής δυστοπίας, γιατί στα ρωσικά εδάφη το μαρξικό μοντέλο εφαρμόστηκε.

Ωστόσο, δεν ευθύνονται εξίσου οι δύο κύριες πτέρυγες της αριστεράς, η λενινιστική και η ευρωκομμουνιστική, για τον βαρύ «λογαριασμό» που εστάλη στους Ρώσους πολίτες και, σε συνέχεια, στους πολίτες της πρώην Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών.

Ο λενινιστική ανάγνωση, η προσέγγιση του Λένιν, είναι αυτή που βρήκε τις εμπειρικές εφαρμογές της στην πάλαι ποτέ Σοβιετική Ένωση. Η καταγωγική αναφορά της σταλινικής θηριωδίας εντοπίζεται στον βολονταρισμό του Λένιν και των συνοδοιπόρων του, στους μαζικούς εγκλεισμούς πολιτικώς αντιφρονούντων, στον βίαιο εγκλεισμό πολιτικών αντιπάλων σε άθλια ψυχιατρικά καταστήματα.

Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι και η ευρωκομουνιστική εκδοχή του μαρξισμού δεν είναι απαλλαγμένη σοβαρών πολιτικών λαθών. Η φόρμουλα του Λένιν για τον σοσιαλισμό ήταν «Σοβιέτ συν εξηλεκτρισμός». Η αντίστοιχη των ανανεωτικών ήταν «σοσιαλισμός μείον το αστυνομικό κράτος». Και στις δύο περιπτώσεις, ο σοσιαλισμός ατύχησε όχι μόνο σε βάρος όσων τον ασπάστηκαν, αλλά και σε βάρος όσων δεν τον ακολούθησαν. Έτσι συμβαίνει, άλλωστε, με τις ολοκληρωτικές πολιτικές ιδεολογίες.

Βέβαια, οι ανανεωτικοί είναι δυνατόν να ισχυριστούν ότι ανανέωσαν το μαρξικό επιχείρημα. Αυτό δεν θα ήταν αυθαίρετο. Πράγματι, η ανανεωτική αριστερά άλλαξε σημαντικά τις μαρξιστικές απόψεις για το κράτος και την δημοκρατία. Τσαλαβούτησε στα κινήματα κοινωνικής κριτικής, ανακάλυψε το περιβάλλον σαν το νέο πεδίο καταγγελίας του καπιταλισμού, έκλεισε το μάτι σε νέες κοινωνικές υποομάδες  και νέα κοινωνικά υποκείμενα. Δεν μπόρεσε να ξεφύγει τελικά από το υλιστικό πεδίο σκέψης, την σοσιαλιστική προοπτική, και μόνο μετά τα μέσα της δεκαετίας του ’90 στράφηκε προς τη σοσιαλδημοκρατία και σε αυτό που ο Πόπερ ονομάζει «ανοικτή πολιτική», δηλαδή σε πολιτικές διαδικασίες ανοικτές στην κριτική και την λογοδοσία στους πολίτες.

Κι εδώ ακριβώς προσπαθεί να παρεισφρήσει ο Πούτιν, ο οποίος έχει επίσης επιβάλει ένα συνταγματικό απολυταρχισμό. Επιχειρεί να εμφανιστεί ως το αντίβαρο στον κυρίαρχο φιλελευθερισμό. Δεν προσπαθεί δηλαδή να σταθεί κριτικά απέναντι στα σοβαρά ζητήματα, που αντιμετωπίζει ο φιλελεύθερος χώρος και που πρώτος ο ίδιος αναγνωρίζει. Συστήνεται ως ο εκφραστής ενός ρωσοκεντρικού απολυταρχισμού στην πολιτική και αυταρχικών πολιτικών στην οικονομία, ενώ κάθε έννοια κοινωνίας πολιτών έχει αποδομηθεί στο πρόγραμμά του.

Στην οδυνηρή μνήμη, που ήρθε στον δημόσιο χώρο τούτες τις μέρες, δεν συντρέχει κανένας λόγος να προστεθεί μια νέα βαρβαρότητα.