New York Times: Ο Πούτιν λέει ότι η Ουκρανία δεν υπάρχει

Πώς φαντάζονταν οι άνθρωποι την Ουκρανία πριν από τις 24 Φεβρουαρίου 2022; Αν πιέζονταν, μερικοί ίσως θα επινοούσαν νύφες κατά ταχυδρομική παραγγελία και γκάνγκστερ με ξυρισμένα κεφάλια να περιφέρονται σε ένα μεγάλο μετασοβιετικό Τσέρνομπιλ. Αλλά το πιο πιθανό είναι ότι δεν το σκέφτονταν ούτε αυτό. Αντίθετα, δεν φαντάζονταν καθόλου την Ουκρανία. Η χώρα μπήκε στο ραντάρ των περισσότερων ανθρώπων μόνο σε σχέση με δυτικά πολιτικά σκάνδαλα και τον πόλεμο των Ρώσων. Ελάχιστοι Δυτικοί την είχαν επισκεφθεί και όσοι το έκαναν ίσως να συμπέραναν -όπως μου εκμυστηρεύτηκε πρόσφατα δυτικός δημοσιογράφος- ότι “η Ουκρανία ήταν ακριβώς όπως η Ρωσία, αλλά χωρίς όλα τα χάλια”.

Γράφει η Olesya Khromeychuk/The New York Times

Πώς φαντάζονται οι άνθρωποι τους Ουκρανούς σήμερα; Ως γενναίους μαχητές που αντιστέκονται σε έναν νταή, ίσως άφοβους σύγχρονους Κοζάκους με πολύχρωμα κεντητά πουκάμισα, λίγο άγριους αλλά ακόμα κι έτσι ξεκάθαρα Ευρωπαίους. Οι Ουκρανοί είναι το απόλυτο αουτσάιντερ, μαχητές του δικαίου που κερδίζουν μια άνιση μάχη. Σχεδόν όλοι τώρα γνωρίζουν δύο πράγματα για τους Ουκρανούς. Ότι υπάρχουν πολλοί από αυτούς, περίπου 40κάτι εκατομμύρια και ότι δεν θυμίζουν σε τίποτα τους Ρώσους.

Οι εικόνες αυτές της Ουκρανίας, πριν και μετά, έχουν περισσότερα κοινά από όσα νομίζουμε. Και οι δύο είναι καρικατούρες που δεν βασίζονται σε γνώση της χώρας ή των ανθρώπων που την κατοικούν αλλά σε μυθολογία. Στην περίπτωση της Ουκρανίας, η μυθολογία αυτή διαμορφώνεται σε σχέση με τη Ρωσία. Είτε οι άνθρωποι πιστεύουν ότι η Ουκρανία ακριβώς σαν τη Ρωσία, είτε ότι δεν έχει τίποτα κοινό με τη Ρωσία, πολλοί εξακολουθούν να μην γνωρίζουν τι είναι στην πραγματικότητα η Ουκρανία. Έπειτα από αιώνες ιμπεριαλιστικής καταστολής και δεκαετίες σοβιετικής υποταγής, η Ουκρανία έχει να πει μια βαθυστόχαστη ιστορία για το νόημα της ελευθερίας.

Σύμφωνα με τον Βλαντιμίρ Πούτιν, η Ουκρανία δεν υπάρχει. Πρότου ξεκινήσει τη δολοφονική πλήρους κλίμακας εισβολή του, αρνήθηκε επανειλημμένα την ύπαρξη της χώρας σε ψευδοϊστορικά δοκίμια και ομιλίες. Είναι απλώς ο τελευταίος σε μια μακρά σειρά ηγεμόνων του Κρεμλίνου που προσπάθησαν να στερήσουν από τους Ουκρανούς την υπόστασή τους. Για έναν άνθρωπο τόσο εμμονικό με την ιστορία, θα έπρεπε να είχε καταλάβει ότι οι αιώνες αποτυχημένων προσπαθειών καταστροφής του ουκρανικού έθνους δείχνουν πως η Ουκρανία υπάρχει και με το παραπάνω.

Για περισσότερο από έναν αιώνα πριν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, τα ουκρανικά εδάφη ήταν διαμοιρασμένα σε δύο αυτοκρατορίες. Τα δυτικά τμήματα ελέγχονταν από τους Αυστριακούς και τα υπόλοιπα διοικούνταν από τους Ρώσους. Οι κυβερνώντες δυνάμεις ακολούθησαν διαφορετικές προσεγγίσεις. Ενώ οι Αψβούργοι ήταν λιγότερο διατεθειμένοι να καταφύγουν σε απόλυτη καταστολή, οι τσάροι πειραματίστηκαν με διάφορους τρόπους να εξαλείψουν την ουκρανική εθνική αυτο-έκφρασης, όπως η απαγόρευση εκτυπώσεων στην ουκρανική γλώσσα, η απαγόρευση των ουκρανικών πολιτιστικών συλλόγων και η εξορία ή η φυλάκιση ανυπότακτων ελίτ. Και το πιο σημαντικό, κράτησαν τη συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού στη φτώχεια, στερώντας τους την εκπαίδευση και την κοινωνική κινητικότητα.

Παρόλα αυτά,  η περίοδος αυτή ήταν αξιοσημείωτη για τις προσπάθειες σφυρηλατηθεί ουκρανική ταυτότητα. Ελλείψει ενός ανεξάρτητου κράτους, οι συγγραφείς, οι ποιητές και οι καλλιτέχνες έγιναν οι φιγούρες που διαμόρφωσαν την εθνική ταυτότητα, η οποία στη συνέχεια εμβαθύνθηκε μέσω της οργάνωσης κοινότητας που καλλιεργούσε εθνική συνείδηση. Μερικά από τα σπουδαιότερα παραδείγματα της ουκρανικής λογοτεχνίας γράφτηκαν την περίοδο αυτή, συμπεριλαμβανομένης της πύρινης ποίησης του Ταράς Σεβτσένκο, του οποίου ο στίχος “Πάλεψε και θα επικρατήσεις” απαγγέλλεται ως σύνθημα από πολίτες και στρατιώτες σήμερα.

Στον απόηχο της κατάρρευσης της Ρωσικής Αυτοκρατορίας και προτού διαμορφωθεί η Σοβιετική Ένωση, οι Ουκρανοί έλαβαν μια μικρή γεύση κράτους, ενισχύοντας περαιτέρω την αίσθηση του εθνικού τους ανήκειν. Όταν οι Μπολσεβίκοι κατέλαβαν τα ουκρανικά εδάφη, αναγκάστηκαν να αναγνωρίσουν τους Ουκρανούς ως ξεχωριστό έθνος και όχι ως απλή παρέκκλιση του ρωσικού λαού, όπως τους έβλεπαν οι τσάροι.

Η ουκρανική κουλτούρα άκμασε τη δεκαετία του 1920. Η σοβιετική πολιτική της προαγωγής των ιθαγενών, ενθαρρύνοντας τη χρήση τοπικών γλωσσών, ήταν ένα ρεαλιστικό βήμα εκ μέρους της Μόσχας για την καλύτερη διάδοση της σοβιετικής ιδεολογίας στα πολυεθνικά της εδάφη. Ακούσια, διευκόλυνε την ανάπτυξη της τοπικής πολιτιστικής έκφρασης που ήταν κοινωνικά επαναστατική, αισθητικά πειραματική και πολιτικά προκλητική. Η απείθαρχη εγχώρια κουλτούρα της Ουκρανίας εξέθεσε την υποκρισία της ΕΣΣΔ, όπου όλα τα έθνη ήταν ίσα, αλλά μερικά ήταν πιο ίσα από άλλα.

Στη δεκαετία του 1930, οι Ουκρανοί καταστάθηκαν αντικείμενο μιας σκόπιμης προσπάθειας να τους καταστρέψουν ως έθνος. Την ώρα που οι ελίτ εξορίστηκαν ή εκτελέστηκαν, εκατομμύρια αγρότες σκοτώθηκαν μέσω του Γολοντομόρ, του λιμού που προκάλεσε ο Στάλιν. Όπως και άλλοι μη ρωσικοί λαοί που τόλμησαν να απαιτήσουν αυτονομία, οι Ουκρανοί δέχθηκαν συστηματική καταστολή, ρωσοποιήθηκαν και τους αρνήθηκαν την υπόσταση. Παρόλα αυτό, η παρόρμησή τους για ανεξαρτησία διατηρήθηκε. Κατά τη διάρκεια δεκαετιών σοβιετικής κυριαρχίας, μερικές φορές η παρόρμηση αυτή εκδηλώθηκε απλώς με τη διατήρηση σε ιδιωτικό επίπεδο της ουκρανικής γλώσσας και παραδόσεων και άλλες φορές σε έναν ανοιχτό και οργανωμένο αγώνα εναντίον του σοβιετικού καθεστώτος.

Ακριβώς όπως κατέρρευσαν οι προηγούμενες αυτοκρατορίες, έτσι έγινε και με τη σοβιετική εκδοχή. Το 1991, μια εβδομάδα προτού πάψει να υπάρχει η Σοβιετική Ένωση, το 92% των Ουκρανών ψηφοφόρων – λίγο κάτω από 30 εκατομμύρια άνθρωποι – υποστήριξαν τη διακήρυξη της ανεξαρτησίας σε εθνικό δημοψήφισμα. Το κράτος τους επιτέλους αποκαταστάθηκε. Έκτοτε, αυτό το υποτιθέμενο μη ιστορικό έθνος συνέχισε να υπερασπίζεται την κυριαρχία του ενάντια στη ρωσική παρέμβαση και στις αυταρχικές παρορμήσεις που ενθάρρυνε. Για τρεις δεκαετίες, οι Ουκρανοί οργάνωσαν πλήθος μεγάλα κινήματα διαμαρτυρίας και επαναστάσεις, απόδειξη της βαθιάς αστικής συνείδησης των πολιτών.

Αυτή η ιστορική εμπειρία – της απουσίας κράτους και του αγώνα, της κατασταλτικής εξωτερικής διακυβέρνησης και της σκληρά κερδισμένης ανεξαρτησίας – έχει διαμορφώσει την Ουκρανία στο έθνος που βλέπουμε σήμερα. Αντίθετη στον ιμπεριαλισμό, ενωμένη απέναντι στον εχθρό και αποφασισμένη να προστατεύσει την ελευθερία της. Για τον λαό της Ουκρανίας, η ελευθερία δεν είναι κάποιο υψηλό ιδανικό. Είναι επιτακτική ανάγκη επιβίωσης.

Ακόμα και έτσι, ορισμένοι σχολιαστές επιμένουν ότι ο ολοκληρωτικός πόλεμος της Ρωσίας έχει κατά κάποιο τρόπο διαμορφώσει για πρώτη φορά τους Ουκρανούς σε έθνος. Αυτός είναι ένας κουραστικός ισχυρισμός. Πριν από τρεις δεκαετίες οι Ουκρανοί θεωρούνταν ένα απροσδόκητο έθνος που ξεπρόβαλε έξαφνα από τα ερείπια της Σοβιετικής Ένωσης. Σε αυτήν την απλοϊκή άποψη, η Ουκρανία δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια ουδέτερη ζώνη με ταυτότητα εξαιρετικά περίπλοκη για να την κατανοήσουμε, η οποία ελάχιστα ισοδυναμεί με έθνος.

Ωστόσο, για τους ανθρώπους που ζουν στην Ουκρανία αυτή η πολυπλοκότητα είναι μέρος της δύναμης της χώρας. Λόγω της ιστορίας της ως διαχωρισμένης περιοχής μεταξύ πολλών κρατών και αυτοκρατοριών, η Ουκρανία ήταν πάντα ένα χωνευτήρι πολιτισμών, γλωσσών και παραδόσεων. Το αποτέλεσμα αυτής της ανάμειξης είναι το σύγχρονο ουκρανικό πολιτικό έθνος, τα μέλη του οποίου μιλούν ταταρικά της Κριμαίας, ρουμανικά, ουγγρικά, βουλγαρικά και πολλές άλλες γλώσσες εκτός από της ουκρανικής. Και όπως έδειξε ένα meme που έγινε viral από την αρχή της εισβολής, όλοι τους μπορούν να πουν σε ένα ρωσικό πολεμικό πλοίο και στον κυβερνήτη του πού ακριβώς να πάει σε άπταιστα ρωσικά.

Ενάντια σε όσους μπαίνουν στον πειρασμό να απορήσουν για το φαινομενικό ξύπνημα του ουκρανικού έθνους, υπάρχουν τα λόγια της “Lesya Ukrainka”, ένα ψευδώνυμο που σημαίνει “Ουκρανή γυναίκα”. “Το να υποφέρεις με αλυσίδες είναι μεγάλη ταπείνωση”, έγραψε το 1903, όταν η χώρα δεν είχε ακόμη γευτεί την αυτόνομη διακυβέρνηση. “Αλλά το να ξεχάσεις αυτές τις αλυσίδες χωρίς να τις έχεις σπάσει είναι το χειρότερο είδος ντροπής”. Για πολύ περισσότερο από τον πόλεμο της Ρωσίας, οι Ουκρανοί πολέμησαν – και πέτυχαν – την ελευθερία και την κυριαρχία τους.

* Η Olesya Khromeychuk είναι ιστορικός, διευθύντρια του Ουκρανικού Ινστιτούτου του Λονδίνου και συγγραφέας του βιβλίου The Death of a Soldier Told by His Sister”