Αποχή: Η σιωπηλή κάλπη

Από τις αρχές της δεκαετίας του’ 90 ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης είχε επισημάνει την – ελαφρά, τότε – άνοδο της εκλογικής αποχής ως θεσμικό κίνδυνο για την ίδια την λειτουργία της φιλελεύθερης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και του φιλελεύθερου – δημοκρατικού πολιτικού συστήματος συνολικά. Αυτός o κίνδυνος εκδιπλώνεται μπροστά μας και η άρνησή του ισοδυναμεί με εθελοτυφλία: κάπου 53% των ψηφοφόρων απείχαν από την χθεσινή γαλλική κάλπη.

Οι βαριές μεταβλητές και ολικές εξηγήσεις αδυνάτισαν, τελικά, να ερμηνεύσουν πειστικά το φαινόμενο, όπως εκ των πραγμάτων αποδεικνύεται. Ο ιμπεριαλισμός, η πτώση των σοσιαλιστικών καθεστώτων και εν συνεχεία η νεοκαπιταλιστική παγκοσμιοποίηση αποδείχθηκαν ανεπαρκείς για να εξηγήσουν το φαινόμενο της σιωπηλής και άδειας κάλπης.

Η αποχή δεν είναι πρωτίστως ένδειξη έλλειψης ευγένειας, συνδέεται με την εξέλιξη του νοήματος της ψήφου σε μια εξατομικευμένη κοινωνία, όπως δείχνουν πληθώρα μελετών που εστιάζουν στην κοινωνιολογία της ψήφου στις σύγχρονες δυτικές δημοκρατίες, οι οποίες τείνουν προς ένα συνδυασμό συλλογικών παραγόντων και ατομικών διαθέσεων.

Τα επίπεδα της αποχής είναι πολύ διαφορετικά ανάλογα με το είδος των εκλογών. Ανέκαθεν ανατρέφονταν για αυτοδιοικητικές, εθνικές και ευρωπαϊκές εκλογές. Συνεχίζουν να αυξάνονται για τα δύο πρώτα είδη εκλογών, ενώ έχουν μειωθεί για την ανάδειξη ευρωβουλευτών.

Επίσης, αν πρακτικά δεν υπάρχει πλέον διαφορά στην ψηφοφορία ανάλογα με το φύλο, εξακολουθούν να υπάρχουν έντονες διαφορές ανάλογα με τις γενιές: οι 18-34 ετών απέχουν πολύ περισσότερο από τις υπόλοιπες ηλικιακές κατηγορίες, ενώ η αποχή μειώνεται με την ηλικία. Μας είναι σήμερα γνωστό ότι οι νέοι ψηφίζουν λιγότερο εφόσον δεν είναι ενσωματωμένοι στον επαγγελματικό βίο, αλλά, πέρα ​​από αυτό το ηλικιακό φαινόμενο, η χαμηλή συμμετοχή τους οφείλεται στην πολιτική τους κουλτούρα, που τους ενθαρρύνει λιγότερο να ψηφίζουν, ακόμη και όταν ενηλικιωθούν. 

Η συμμετοχή αντιστοιχεί, επίσης, σε κοινωνικές λογικές. Οι λιγότερο εύρωστες οικονομικά ομάδες ψηφίζουν σε μικρότερο βαθμό από τις υλικά προικισμένες. Και όσοι δεν διαθέτουν υψηλό μορφωτικό κεφάλαιο τείνουν να απέχουν συχνότερα.  Ο κοινωνικός αποκλεισμός τείνει να παράγει, περίπου αυτόματα, πολιτικό αυτοαποκλεισμό. Οι οικονομικά επισφαλείς πολίτες ενδιαφέρονται λιγότερο για τις εκλογές, σκέφτονται πάνω από όλα τη βελτίωση της κατάστασής τους και δεν πιστεύουν ότι το αποτέλεσμα των εκλογών θα συμβάλει στην επιθυμητή βελτίωση.

Ανάμεσα στις διαχρονικές συμπεριφορές όσον αφορά την εκλογική συμμετοχή, αξίζει να προστεθεί ο θρησκευτικός παράγοντας. Οι τακτικά εκκλησιαζόμενοι έχουν ενσωματώσει έντονα την αίσθηση του εκλογικού καθήκοντος, δεδομένου ότι η οργανωμένη Εκκλησία διδάσκει ότι ο ενάρετος Χριστιανός πρέπει να έχει αίσθηση της ευθύνης του μέσα στην πολιτική κοινότητα και, άρα, να προσέρχεται στις κάλπες. 

Εκτός από τις διαχρονικές κοινωνικές λογικές της αποχής, μπορούμε να εντοπίσουμε αρκετές πολιτικής υφής λογικές. Ψηφίζουμε πολύ περισσότερο αν κατανοούμε το εκλογικό διακύβευμα και, κατά προέκταση, ανάλογα με το εάν και κατά πόσον είμαστε σχετικά ενημερωμένοι. 

 Εάν η αποχή άρχισε να αυξάνεται στα τέλη της δεκαετίας του 1980 σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, ήταν επειδή τα συστήματα αξιών άλλαζαν: από τις μεταπολεμικές γενιές, έχει αναπτυχθεί μια κουλτούρα εξατομίκευσης, δηλαδή η αυτονομία των μεμονωμένων ανθρώπων σε όλους τους τομείς της ζωής. 

Όλοι θέλουν να κάνουν προσωπικές επιλογές και όχι υπαγορευμένες από άλλα πρόσωπα και άλλους θεσμούς, όπως είναι η οικογένεια, το κράτος ή οργανωμένη εκκλησία. Είμαστε πολύ λιγότερο κομφορμιστές και πιο επικριτικοί από πριν. Η κουλτούρα του καθήκοντος και των άυλων αρχών που πρέπει να γίνονται σεβαστές ξεθωριάζει, προς όφελος μιας κουλτούρας δικαιωμάτων που πρέπει να προστατεύονται από όλες τις ανισότητες και τις διακρίσεις.

Στον εκλογικό τομέα, αυτό μεταφράζεται σε εξέλιξη της ίδιας της σημασίας της ψήφου. Αυτή  εκλαμβάνεται λιγότερο ως καθήκον που πρέπει να εκπληρώνει ο πολίτης σε κάθε εκλογική αναμέτρηση, ακόμη και αν δεν γνωρίζει τα διακυβεύματα της πολιτικής συζήτησης, παρά ως δικαίωμα, το οποίο καλείται να ασκήσει. 

Το ζήτημα είναι εδώ, παραμένει ανοιχτό και επίκαιρο, και προκαλεί για ερμηνευτικές καταθέσεις κατά πολύ συνθετότερες από αυτές που γίνονταν συνήθως αποδεκτές σε ένα παρελθόν, όχι και τόσο μακρινό, όχι και τόσο βαθύ.