Το θεσμικό υπόβαθρο της αυταρχίας Πούτιν

Είναι ξεκάθαρο πλέον ότι ο Πούτιν ασκεί μια αυταρχική εξουσία που αποφεύγει την συστηματική πολιτική λογοδοσία προς τους κυβερνώντες και, όπως κάθε συνεπής λαϊκιστής πολιτικός, αποστρέφεται τον κανόνα, το θεσμό, το πλαίσιο. Για να μπορέσει να ξεπεράσει τα θεσμικά εμπόδια στο δρόμο του προς την αυταρχία, ο Πούτιν χρειάσθηκε να προβεί σε πρωτοφανείς συνταγματικές ακροβασίες και παραβιάσεις.

Συγκεκριμένα, σύμφωνα με το ρωσικό Σύνταγμα, ο Πρόεδρος δεν μπορεί να υπηρετήσει περισσότερες από δύο συνεχόμενες θητείες. Από την πρώτη του εκλογή τον Μάρτιο του 2000, ο τότε 48χρονος Βλαντιμίρ Πούτιν διαβεβαίωσε ότι δεν θα τροποποιούσε το Σύνταγμα για να παραμείνει στην εξουσία. Τήρησε εν μέρει την υπόσχεσή του αφού το 2008,  στο τέλος των δύο πρώτων θητειών του, άφησε την προεδρική καρέκλα σε έναν από τους έμπιστους άντρες του, τον Ντμίτρι Μεντβέντεφ, του οποίου έγινε πρωθυπουργός. Σε αυτό το σημείο, το πολιτικό σύστημα είναι ήδη αρκετά διαμορφωμένο κατά τέτοιο τρόπο ώστε να μην υπάρχει καν η πιθανότητα εκλογικής αποτυχίας.

Η πρώτη συνταγματική τροποποίηση ήρθε το 2008. Ο Πούτιν επέκτεινε την προεδρική θητεία από τέσσερα σε έξι χρόνια και δεν αφορούσε τη μοναδική θητεία του Μεντβέντεφ.

Πράγματι, από το 2012, ο Πούτιν έχει το συνταγματικό δικαίωμα να υπηρετήσει μια τρίτη θητεία –μη συνεχόμενη από τις δύο πρώτες του– στη συνέχεια μια τέταρτη, η οποία ξεκίνησε το 2018 και πρόκειται να ολοκληρωθεί το 2024, γεγονός που καθιστά νόμιμο για τον Πούτιν να παραμείνει στην προεδρία για  δώδεκα επιπλέον χρόνια, πραγματοποιήθηκε μέσω μιας μεταρρύθμισης που είναι εντελώς επιφανειακή για το Σύνταγμα, υπό την έννοια ότι δεν θέτει υπό αμφισβήτηση την υπάρχουσα θεσμική ισορροπία. Απλώς οι αλλαγές που έγιναν, οι οποίες ουσιαστικά προβλέπουν την εισαγωγή κοινωνικών και οικονομικών μέτρων στο συνταγματικό κείμενο, χρησίμευσαν ως πρόσχημα για μια βουλευτή του πλειοψηφικού κόμματος της πουτινικής «Ενωμένης Ρωσίας», την πρώην κοσμοναύτη Βαλεντίνα Τερέσκοβα, να προτείνει εξαίρεση για τον Βλαντιμίρ Πούτιν, δίνοντάς του κατ’ εξαίρεση τη δυνατότητα να συνδέσει άμεσα έναν κύκλο δύο νέων εντολών από το 2024.

Τα επιχειρήματα, που προβάλλονται σχετικά, παραμένουν ασαφή: να εγγυάται σταθερότητα σε δύσκολες εποχές, μια κατάσταση που δεν είναι επαρκώς καθορισμένη, υπό την προϋπόθεση ότι οι πολίτες θα στηρίξουν την πρόταση. Έγινε σχετική ψηφοφορία μεταξύ 25 Ιουνίου και 1ης Ιουλίου 2020 και σχεδόν το 78% απάντησε θετικά. Με αυτόν τον τρόπο, χωρίς να έχει τροποποιήσει επίσημα το Σύνταγμα για αυτό το θέμα, ο Βλαντιμίρ Πούτιν μπορεί να διεκδικήσει μια πέμπτη και, στη συνέχεια, μια έκτη θητεία που θα τον οδηγήσει να παραμείνει στην προεδρία μέχρι το 2036, όταν θα είναι 84 ετών.

Έτσι, οι συνταγματικές μεταρρυθμίσεις, που παρ’ όλα αυτά παραμένουν αρκετά σπάνιες και μικρής κλίμακας, ελάχιστη σχέση έχουν με την αποδυνάμωση του συστήματος των ελέγχων και των ισορροπιών. Για αυτό, οι Ρώσοι ηγέτες έχουν καταφύγει σε ένα οπλοστάσιο κοινών νόμων.

Έτσι, η νομοθεσία για τα κόμματα και τις εκλογές, για παράδειγμα, είχε ως αποτέλεσμα, από τις αρχές της δεκαετίας του 2000, να θεμελιωθεί εκ νέου η άνωθεν πολιτική προσφορά ευνοώντας μια λεγόμενη «εποικοδομητική» αντιπολίτευση στην πραγματικότητα πιστή στην εξουσία και περιθωριοποιώντας την η λεγόμενη «εκτός συστήματος» αντιπολίτευση. Αυτές οι μεταρρυθμίσεις είναι πολυάριθμες και έχουν υποστεί σημαντικές αλλαγές με την πάροδο των ετών, και αφορούν πλήθος ζητημάτων. Αφορούν, για παράδειγμα, για τα κόμματα την υποχρέωση σύστασης, με απαιτούμενο ελάχιστο αριθμό μελών, σε όλη την επικράτεια, απαγορεύοντας ουσιαστικά τα περιφερειακά κόμματα. Ομοίως, η μετάβαση στην ψηφοφορία πλήρους αναλογικής για τις βουλευτικές εκλογές του 2007 και του 2011 με όριο αντιπροσωπευτικότητας καθορισμένο στο 7% μείωσε σημαντικά τον αριθμό των πολιτικών δυνάμεων που εκπροσωπούνται. Έτσι από το 2007, η Ενωμένη Ρωσία έχει λάβει την απόλυτη πλειοψηφία των εδρών, όταν άλλα τρία πολιτικά κόμματα, το Κομμουνιστικό Κόμμα, η Δίκαιη Ρωσία και το Φιλελεύθερο Δημοκρατικό Κόμμα Ρωσίας,  μοιράσθηκαν τις περισσότερες από τις υπόλοιπες έδρες.

Από το 2012, ο λεγόμενος νόμος «για τους ξένους πράκτορες» επέτρεψε να ασκηθεί πίεση σε έναν αυξανόμενο αριθμό παραγόντων, ξεκινώντας από ΜΚΟ με «πολιτική δραστηριότητα»,  με την ευρύτερη και πιο ασαφή έννοια του όρου.  Καλό είναι, τέλος, να μην ξεχνάμε την πλέον κατασταλτική πολιτική του καθεστώτος που εκδηλώνεται κατά των αντιπολιτευτικών δυνάμεων. Πρόκειται για δολοφονίες ή απόπειρες δολοφονίας δημοσιογράφων, υπερασπιστών ανθρωπίνων δικαιωμάτων ή πολιτικών αντιπάλων.