Καφές: Μύθοι και θρύλοι για την εμφάνιση του

Ύστερα από καταγγελία του κυβερνήτη της περιοχής, Κάιρ Μπεγκ, υπευθύνου για τη διαφύλαξη των χρηστών ηθών, το περιεχόμενο του «κατηγορούμενου» δοχείου δικάζεται ως ύποπτος «πρόκλησης εθισμού, που οδηγεί σε μη λογικές ενέργειες». Στην πραγματικότητα, ο Μπεγκ έχει συσχετίσει τον καφέ με την εξέγερση και την επανάσταση. Έχοντας διαπιστώσει τη διέγερση που προκαλεί το ρόφημα, φοβάται ότι θα ενθαρρύνει τους άνδρες του να αποκαλύψουν τα σκάνδαλά του και να τον γκρεμίσουν από την εξουσία.

Δίκη και καταδίκη του καφέ

Το περιστατικό θα μείνει στην ιστορία ως δίκη και καταδίκη του καφέ. Γιατί καταδικαστική ήταν η απόφαση εκείνου του δικαστικού συμβουλίου. Το ρόφημα, που ως τότε κατανάλωναν μετά μανίας οι μουσουλμάνοι για να μένουν ξυπνητοί κατά τη διάρκεια της νυχτερινής προσευχής, φτάνοντας μάλιστα σε σημείο να θεωρούν ότι ο καφές τούς έφερνε πιο κοντά στον θεό, απαγορεύτηκε με μία δικαστική απόφαση. Το δε διάταγμα, με το οποίο αυτή θα εφαρμοζόταν, πρόβλεπε την κατάσχεση και δημόσια καύση του καφέ και τη μαστίγωση πωλητών και καταναλωτών του.

Βέβαια, το μαρτύριο των οπαδών τού καφέ διήρκεσε ολίγους μήνες, διότι ο σουλτάνος του Καΐρου πήρε προσωπικά την επιβολή απόφασης χωρίς την προηγούμενη δική του έγκριση, ήρε την απαγόρευση και «ξήλωσε» τον κυβερνήτη με συνοπτικές διαδικασίες… Αλλά, στο μεταξύ, είχαν μαστιγωθεί τόσοι καταναλωτές που δύσκολα θα ξαναδοκίμαζαν το ρόφημα και ταυτόχρονα, είχαν καεί τόσες ποσότητες καφέ, που για κάμποσο καιρό μετά, η πόλη μύριζε τόσο ώστε να… εθιστούν στο σύνολό τους οι κάτοικοί της.

Ο καφές, πάντως, ή αλλιώς το «κρασί του Ισλάμ» −αφού εθεωρείτο ότι η κατανάλωσή του προκαλεί υπερδιέγερση, συνεπώς μίας μορφής μέθη, που στον μουσουλμανικό κόσμο προέρχεται από το απαγορευμένο αλκοόλ− έγινε πέτρα του σκανδάλου πλειστάκις στη μακραίωνη διαδρομή του. Λατρεύτηκε, αλλά και αμφισβητήθηκε. Κυνηγήθηκε με μένος και, ωστόσο, δικαιώθηκε από την ιστορία και το αμέτρητο κοινό του.

Ποιοι ερίζουν για την ταυτότητα του καφέ

Αλλά ας πιάσουμε τον μίτο από την αρχή. Πώς προέκυψε στη ζωή του πλανήτη το προϊόν, που μετατράπηκε σε πυλώνα της παγκόσμιας διατροφής και έφτασε να είναι το δεύτερο πιο εμπορεύσιμο αγαθό μετά το πετρέλαιο; Υπολογίζεται ότι ημερησίως ανά τον πλανήτη καταναλώνονται περί τα 3 δισεκατομμύρια φλυτζάνια καφέ! Η ιστορία, δε, παρουσιάζει τον Βολτέρο ως τον, ανά τους αιώνες, μεγαλύτερο λάτρη του. Φημολογείται ότι κατανάλωνε περί τα 40 φλυτζάνια καφέ ημερησίως, αλλά μάλλον πρόκειται για υπερβολή που στοχεύει στην ανάδειξη της εξάρτησης του Γάλλου φιλοσόφου από τον καφέ. Ακόμη και με… ενδοφλέβια χρήση, θα ήταν λίγο δύσκολο να καταναλώνει τέτοια ποσότητα ροφήματος κάθε μέρα…

Μύθοι και θρύλοι περιβάλλουν την εμφάνιση του καφέ στην Αφρική και την Αραβία, που ερίζουν για την πατρότητά του. Οι βασικές εκδοχές είναι δύο.

Κατά την πρώτη, την οποία επικαλείται έρευνα του BBC (και όχι μόνον), κάπου στον 9ο αι. ένας βοσκός στην Αιθιοπία, παρατηρώντας πόσο ζωήρευαν τα ζώα του όταν κατανάλωναν τους σκουροκόκκινους καρπούς κάποιου θάμνου, αποφάσισε να δοκιμάσει και ίδιος, οπότε ανακάλυψε τη διέγερση που προκαλούσαν. Έτσι, μοιράστηκε την ανακάλυψή του με τον τοπικό θρησκευτικό ηγέτη, ο οποίος πειραματίστηκε αρκετά για το πώς θα καταναλωνόταν ευκολότερα το εύρημα του βοσκού. Αποξήρανε, λοιπόν, τους καρπούς και τους έριξε στη φωτιά. Η μεθυστική μυρωδιά που αναδύθηκε έπεισε τον μοναχό ότι αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο πρέπει να καταναλώνεται το νέο αγαθό. Οι ψημένοι καρποί εύκολα αλέστηκαν, ρίχτηκαν σε βραστό νερό και μετατράπηκαν σε ένα σκουρόχρωμο ρόφημα με ελκυστική μυρωδιά. Η πρώτη δοκιμή ήταν αρκετή. Ο μοναχός διαπίστωσε ότι όταν κατανάλωσε το ρόφημα, έμεινε ξυπνητός και ακμαίος καθ΄ όλη την ολονυκτία.

Η ίδια εκδοχή, πάντως, παρουσιάζεται κάπως διαφορετική, τοποθετημένη στην αραβική χερσόνησο, στο «Πραγματεία περί… καφέ» (εκδ. 1848, Αθήνα) του γιατρού Ιωάννη Πύρλα: «…αποδίδεται η ανακάλυψις εις Άραβα καμηλοβοσκόν, όστις παρετήρησεν ότι οσάκις αι κάμηλοι βόσκουσαι έτρωγον εκ των καρπών της κοφφέας, την νύκταν εκυριεύοντο υπό αϋπνίας και ήσαν ζωηρότεραι. Εκ δε τούτου λαβών αφορμήν ηγούμενος μοναστηρίου τινός μετεχειρίσθη επιτυχώς τους καρπούς τούτους, ήτοι τον καφέν, ίνα εμποδίση τους μοναχούς του να κοιμώνται. Εκ τούτου οι ‘Αραβες λαβόντες αφορμήν, εδίδαξαν πρώτοι την οικιακήν χρήσιν του καφέ…».

Μία διαδεδομένη, άλλη εκδοχή ανακάλυψης του καφέ στην Αραβία, κάνει λόγο για τον σεΐχη Ομάρ από τη Μόκα της Υεμένης, ο οποίος εξορίσθηκε και καταδικάστηκε να πεθάνει από ασιτία έξω από την πόλη. Εκείνος, στην απεγνωσμένη προσπάθειά του να βρει κάτι βρώσιμο, ανακάλυψε ένα καφεόδενδρο και μασώντας τους καρπούς του κατάφερε να κρατηθεί δυνατός και να επιστρέψει ύστερα από χρόνια στη Μόκα, όπου η επιβίωσή του ερμηνεύτηκε ως θείο θαύμα. Οι καρποί τού καφεόδενδρου δοξάστηκαν ως θεόσταλτο δώρο και ο καφές μετατράπηκε στο αγαπημένο ρόφημα της Μόκα.

Είτε από την Αιθιοπία, είτε από την Υεμένη, το σίγουρο είναι ότι το 1470 ο καφές είναι ήδη διαδεδομένος και στην Αφρική και στην αραβική χερσόνησο. Οι πρώτοι καφενέδες ανοίγουν στη Μόκα, το λιμάνι από το οποίο γίνεται η διακίνηση του αγαθού κι έτσι καθώς το δημοφιλές πλέον ρόφημα προσφέρει ενέργεια, οι παθιασμένες συζητήσεις και κυρίως οι πολιτικές ζυμώσεις, που ενίοτε οδηγούν και σε καβγάδες, «παίρνουν και δίνουν» παράλληλα με την κατανάλωσή του. Στο μεταξύ, το τάγμα των Σούφι έχει καθιερώσει τον καφέ σε «ευλογημένο ποτό». Τον καταναλώνουν κατά κόρον για να φέρουν εις πέρας τις ολονύκτιες θρησκευτικές τελετές τους.

Το 1510, ο καφές έχει ριζώσει στην καθημερινότητα των κατοίκων του Καΐρου και της Μέκκας, αλλά η επίδραση που έχει στον ανθρώπινο οργανισμό, τον κρατά σε καθεστώς ημιπαρανομίας και εγκαινιάζει μία παθιασμένη θεολογική διαμάχη. Οι υποστηρικτές του θεωρούν ότι δυναμώνει τους πιστούς ώστε να αντεπεξέλθουν στα θρησκευτικά τους καθήκοντα και οι πολέμιοί του ότι όσοι τον καταναλώνουν, παραμελούν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα. Ωστόσο, κάποιες απόπειρες να αποτραπεί η κυκλοφορία του με το κλείσιμο των καφενέδων, πέφτουν στο κενό. Ακόμα και η «δίκη του καφέ», που στήνει ο Μπεγκ, μόνο αναστάτωση προκαλεί. Σε λίγους μήνες ξεχνιέται. Ο σουλτάνος νομιμοποιεί τον καφέ και τον μετατρέπει σε κοσμικό ρόφημα που πουλιέται στους δρόμους και την αγορά.

Η ιστορία αποδεικνύει πως, στην πραγματικότητα, ουδέποτε υπήρξε πέτρα του σκανδάλου αυτό καθαυτό το προϊόν. Η ανησυχία προερχόταν από τις συνθήκες κατά τις οποίες καταναλωνόταν. Τα καφενεία ήταν εστίες πιπεράτων σχολιασμών και κουτσομπολιού, διάδοσης φημών και σάτιρας των Αρχών. Ήταν επίσης οι τόποι όπου έπαιζε κανείς τάβλι ή σκάκι, παιχνίδια τα οποία ναι μεν δεν απαγορεύονταν από τον ισλαμικό νόμο, αλλά ενίοτε προκαλούσαν στοιχηματισμό και αυτό ήταν παράνομο. Γενικώς, τα καφενεία στην καλύτερη περίπτωση εθεωρούντο αμφιβόλου ηθικής και στη χειρότερη άντρα συνωμοτών και στασιαστών.

Καφές: Ενα ρόφημα κατακτά την Ευρώπη

Στην πορεία των χρόνων, σε ό,τι τουλάχιστον αφορά τους καφενέδες, η κοφτερή ματιά της θρησκείας -μετά και την παρέμβαση του σουλτάνου− στρογγύλεψε και οι εντυπώσεις αμβλύνθηκαν.

Στις αρχές του 17ου αι. η εξάπλωση των καφενείων, τουλάχιστον στις δύο αραβικές πόλεις, ήταν εντυπωσιακή. «Τα καφενεία τους είναι περισσότερα από τις ταβέρνες μας… Αν υπάρχουν νέα, από εκεί τα πληροφορείσαι» έγραφε το 1609 στο χρονολόγιό του ο Άγγλος ταξιδευτής Γουίλιαμ Μπίντουλφ. Τον επόμενο χρόνο, ύστερα από ένα οδοιπορικό του στην Αίγυπτο και την Παλαιστίνη, ο συμπατριώτης του, επίσης ταξιδευτής, Τζορτζ Σάντις, παρατηρούσε: «…παρόλο που οι ταβέρνες τούς είναι άγνωστες, έχουν τα καφενεία που τους μοιάζουν κάπως. Εκεί κάθονται το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας συζητώντας και πίνοντας ένα ποτό που το λένε “κόφα” (το όνομα του καρπού από όπου παρασκευάζεται ο καφές) από μικρά πορσελάνινα πιατάκια, όσο πιο καυτό αντέχουν, μαύρο σαν τη γάνα και όχι πολύ διαφορετικό στη γεύση»!

Αλλά, όπως έλεγε και μία ψυχή, τα «γεγονότα είναι ξεροκέφαλα» και σε λιγότερο από μισό αιώνα, διασκέδασαν τη ρήση του Σάντις… Το «μαύρο σαν τη γάνα» ποτό είχε κατακυριεύσει την πατρίδα του. Το 1650 τα καφενεία «κοσμούσαν» το Λονδίνο σαν αειθαλή εξωτερικά δένδρα. Το 1660 και το Άμστερνταμ και τη Χάγη. Ο καφές δεν είχε μόνο ταξιδέψει στη γηραιά ήπειρο, αλλά είχε τύχει και θερμής, θερμότατης υποδοχής! Και η αλήθεια είναι ότι η πρώτη απόπειρα να εισαχθεί στη Δύση είχε γίνει πολύ νωρίτερα, από τις αρχές του 17ου αι. ακόμα. Απλώς, η ισλαμική καταγωγή του ήταν για την πανίσχυρη καθολική εκκλησία «κόκκινο πανί». Παρά τη σταθερή εξάπλωση της φήμης του, οι ευλαβείς πολέμιοι του καφέ υποστήριζαν ότι το ρόφημα είναι η ενσάρκωση του κακού και πως οι μουσουλμάνοι, καθώς δεν μπορούσαν να πιουν το ιερό ποτό των Χριστιανών, το κρασί, για να τους τιμωρήσει ο διάβολος τους έδωσε τον καφέ! Ώσπου, το 1605, κλήθηκε να αποφανθεί ο πάπας Κλήμης Η’. Ένας Βενετσιάνος έμπορος του έδωσε να δοκιμάσει και λέγεται πως εκείνος τόσο πολύ ενθουσιάστηκε με τη γεύση και το άρωμα του ροφήματος, που ενέκρινε αμέσως την κατανάλωσή του και από τους Χριστιανούς.

Καφέ στο Παρίσι

Το πρώτο καφενείο στο Λονδίνο ανοίγει το 1652. Ιδιοκτήτης του είναι ο Πάσκα Ρόζι, ένας Αρμένης υπηρέτης του Άγγλου εμπόρου Ντάνιελ Έντουαρντς, ο οποίος έχει γνωρίσει τον καφέ από τα συχνά ταξίδια του στην Ανατολή. Επιστρέφοντας στην έδρα του ο Έντουαρντς φέρνει ποσότητες καφές ικανές να ποτίσουν τη μισή πόλη… Οι φίλοι του ενθουσιάζονται με το νέο ρόφημα και πυκνώνουν τις επισκέψεις τους, προκειμένου να το απολαμβάνουν τακτικότερα.

Το επιχειρηματικό δαιμόνιο του Έντουαρντς τον οδηγεί στο να ανοίξει ένα καφενείο στο όνομα του υπηρέτη του, ο οποίος, στο μεταξύ, έχει γίνει αυθεντία στο ψήσιμο του καφέ. «Καταπολεμά την υπνηλία και σας χαρίζει εγρήγορση στη δουλειά σας, ιδίως το βράδυ. Γι αυτό δεν συνιστάται η κατανάλωσή του μετά το δείπνο, καθώς θα εμποδίσει τον ύπνο για τρεις ή τέσσερις ώρες» αναφέρει, μεταξύ άλλων, το μακροσκελές φυλλάδιο υπό τον τίτλο «οι αρετές του καφέ» με τη διανομή του οποίου διαφημίζεται το προϊόν του νεότευκτου καφενείου. Η αλήθεια είναι ότι χάριν ενός «διεισδυτικού μάρκετινγκ» της εποχής, που παρουσιάζει τον καφέ περίπου ως πανάκεια, το φυλλάδιο βρίθει ανακριβειών… Αναφέρει ότι μεταξύ των ευεργετικών ιδιοτήτων του ροφήματος είναι «η καταπολέμηση του τσουξίματος των ματιών (;), του πονοκεφάλου, του βήχα, της υδρωπικίας και της ποδάγρας» (!), ενώ «προλαμβάνει και τις αποβολές στις εγκυμονούσες»! Η επιχείρηση κόβει μονέδα… Χρονικογράφος της εποχής αναφέρει ότι στα επόμενα 25 χρόνια, η αγγλική πρωτεύουσα αριθμεί 600.000 κατοίκους και 3.000 καφενεία, που ικανοποιούν και τα πιο απαιτητικά εγγλέζικα… συμπλέγματα. Αυτά τα καταστήματα λούζονται στο φως, είναι εφοδιασμένα με βιβλιοθήκες, καλαίσθητα τραπέζια και καρέκλες, ενώ τους τοίχους τους στολίζουν καθρέφτες και πίνακες με επίχρυσες κορνίζες. Δηλαδή, ουδεμία σχέση με τους βρόμικους, σκοτεινούς καφενέδες της Ανατολής. Εδώ τα πάντα αποπνέουν αριστοκρατία…

Ο καφές με τα… παρελκόμενά του (συζητήσεις, κουτσομπολιό, ατελείωτες ώρες «ζυμώσεων») έχει γίνει μόδα και τούτο ουδόλως αρέσει σε κάποιους. Οινοποιοί και ταβερνιάρηδες χάνουν τον ύπνο τους, γιατροί τη δουλειά τους (μιας και έχει βρεθεί το φάρμακο δια πάσαν νόσον…) και γυναίκες τους άνδρες τους… Κι εκεί γύρω στα 1660 ξεκινάει ένας εμφύλιος με πέτρα του σκανδάλου τον καφέ. Από τον καθημερινό έντυπο Τύπο δεν λείπουν οι επιφυλλίδες με τίτλους, όπως «Προς υπεράσπιση των καφενείων», «Συνηγορία υπέρ του καφέ», «Προκήρυξη κατά του καφέ», «Το ζήτημα του καφέ». Το 1674, μπαίνουν δυναμικά στον πόλεμο κατά του καφέ οι γυναίκες. Κείμενο γυναικείου συλλόγου με τίτλο «Έκκληση των γυναικών κατά του καφέ, που παρουσιάζει στην κρίση του κοινού τις τεράστιες δυστυχίες που υφίσταται το γυναικείο φύλο από την κατάχρηση του αποξηραντικού και αποδυναμωτικού ποτού» δημοσιεύεται στις εφημερίδες. Το περιεχόμενο του κειμένου είναι ενδεικτικό των δεινών που έχει προκαλέσει στον οικογενειακό ιστό το ρόφημα του συρμού… «Οι άρρενες σύζυγοι πίνουν τόσο πολύ καφέ, που γίνονται άκαρποι σαν τις ερήμους, από όπου λέγεται ότι προέρχεται ο επάρατος καρπός (!)… Οι άρρενες σύζυγοι περνούν όλο τον χρόνο τους στα καφενεία, όπου απαγορεύεται η είσοδος στις γυναίκες, με αποτέλεσμα τα ζεύγη να αποξενώνονται, να συρρικνώνεται η μεταξύ τους επαφή και να απειλείται ολόκληρο το έθνος με εξαφάνιση (!)…».

Αυτή είναι η τελευταία σταγόνα που ξεχειλίζει το ποτήρι! Ο βασιλιάς Κάρολος Β΄ αναζητεί από καιρό αφορμή για να κλείσει τα καφενεία, όπου οι επικίνδυνες συζητήσεις περί την Αυλή παίρνουν και δίνουν… Από την πείρα του γνωρίζει την παντοδυναμία αυτών των ζυμώσεων σ΄ αυτούς τους τόπου μάζωξης, καθώς με τη βοήθεια αυτών ανέβηκε κάποτε ο ίδιος στον θρόνο. Στις 29 Δεκεμβρίου του 1675 εκδίδει διάγγελμα, με το οποίο επιβάλλεται το κλείσιμο των καφενείων «διότι σε αυτούς τους οίκους επινοούνται και διαδίδονται ψευδείς, κακόβουλες και σκανδαλώδεις φήμες, που σκοπό έχουν να πλήξουν την κυβέρνηση της αυτού Μεγαλειότητας…». Μόνο που ο Κάρολος δεν έχει υπολογίσει την κατακραυγή που θα επιφέρει η απόφασή του κι έτσι αναγκάζεται να τη μετριάσει εκδίδοντας μία δεύτερη με την οποία δίνεται στους ιδιοκτήτες των καφενείων χρονικό διάστημα έξι μηνών (έως ότου τα κλείσουν), το οποίο πρέπει να επικυρώσουν καταβάλλοντας ποσό πεντακοσίων λιρών και επιπλέον οφείλουν να πάρουν όρκο πίστης στον βασιλιά! Η εφαρμογή και αυτής της απόφασης αποδεικνύεται αδύνατη. Καφετζήδες και κοινό είναι αποφασισμένοι να διατηρήσουν την παντοδυναμία του καφέ!

Ο Κάρολος στρογγυλεύει ακόμη περισσότερο την απόφασή του, εκδίδοντας τελικά κάποιες συστάσεις για απαγόρευση εισόδου στα καφενεία σε κατασκόπους και ταραξίες! Η ιστορία στην Αγγλία χρίζει αδιαμφισβήτητο νικητή τον καφέ! Όχι, βέβαια, ότι το αγαθό δεν δέχεται επιθέσεις και στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές πόλεις, όπου ταξιδεύει και ριζώνει. Αντίστοιχη αντιμετώπιση έχουν από τις Αρχές τα καφενεία και στη Μασσαλία (το πρώτο εγκαινιάζεται το 1671) και στο Παρίσι και στην Ολλανδία και στη Γερμανία. Όταν μάλιστα το αγαθό φτάνει σε αυτή την τελευταία και δέχεται τη σφοδρή επίθεση των γιατρών, που τον χαρακτηρίζουν «ελεεινή και άνευ αξίας ξενική επινόηση» ο συνθέτης Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ εμπνέεται την «καντάτα του καφέ», σατιρίζοντας όσους ανεπιτυχώς επιχειρούν να πολεμήσουν το ρόφημα. Στη δε Ολλανδία συγγραφέας των αρχών του 18ου αι. παρατηρεί σκωπτικά: «τόσο κοινός έχει γίνει στη χώρα μας, που αν οι υπηρέτριες και οι μοδίστρες δεν πιουν τον καφέ τους το πρωί, η κλωστή δεν θα περάσει από το μάτι της βελόνας…».

Έχοντας στεριώσει στην καθημερινότητα των Ευρωπαίων, στα τέλη του 17ου αι. ο καφές είναι πλέον ένα προϊόν με υψηλή χρηματιστηριακή αξία, την οποία όμως, για την ώρα, καρπώνονται οι Άραβες που τον παράγουν και τον εξάγουν σαν χρυσό! Καλλιεργείται και συλλέγεται σε αχανείς εκτάσεις έξω από τη Μέκκα, στέλνεται στο λιμάνι της Τζέντας, μεταφέρεται στο Σουέζ, φορτώνεται σε καμήλες και φτάνει ίσαμε την Αλεξάνδρεια, όπου φυλάσσεται σε αποθήκες ώσπου Γάλλοι και Βενετοί έμποροι να αγοράσουν τις ποσότητες που χρειάζονται για κατανάλωση στις χώρα τους και σε όμορες. Φυσικά, οι Ευρωπαίοι δεν προτίθενται να αφήσουν για πολύ τους Άραβες να πλουτίζουν. Αναζητούν τρόπο να δημιουργήσουν τις δικές τους καλλιέργειες και τα δικά τους αποθέματα. Για κάμποσο καιρό η… γεωργική κατασκοπία δεν αποδίδει…

Οι Άραβες καταφέρνουν να διατηρήσουν το μονοπώλιό τους περνώντας τους κόκκους του καφεόδενδρου από ειδική επεξεργασία, που τους στειρώνει και δεν παράγουν καρπό! Επιπλέον, απαγορεύουν αυστηρά την είσοδο ανθρώπων που δεν έχουν σχέση με την παραγωγή, στα κέντρα επεξεργασίας του καρπού. Το μονοπώλιο των Αράβων διατηρείται ως το 1690, οπότε η Ολλανδική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών δημιουργεί τις δικές της φυτείες στην Ιάβα με καρπούς που καταφέρνουν να κλέψουν από αραβικά καφεόδενδρα Ολλανδοί ναύτες. Οι Ολλανδοί γίνονται κυρίαρχοι στην αγορά. Παρότι τα ποιοτικά χαρακτηριστικά τού αραβικού καφέ είναι ανώτερα, οι Άραβες αδυνατούν να ανταγωνιστούν τους Ολλανδούς στις τιμές. Σειρά στην πρωτοκαθεδρία παραγωγής και εμπορίου καφέ έχει τώρα η Γαλλία.

Ένα κλαδάκι από το μοναδικό πολύτιμο δενδρύλλιο καφεόδενδρου, που φρουρείται στο Παρίσι ως δώρο των Ολλανδών στον βασιλιά Λουδοβίκο ΙΔ, βρίσκεται σε μια γαλέρα να ταξιδεύει για γαλλικές δυτικές Ινδίες με την αμέριστη φροντίδα του αξιωματικού του ναυτικού, Ματιέ ντε Κλιε. Κατά την αφήγηση του ίδιου, το δείγμα θα πρέπει να πέρασε από σαράντα κύματα ώσπου να φτάσει στον προορισμό του. Το πλοίο έπεσε σε θαλασσοταραχές, δέχθηκε την επίθεση πειρατών, το φυτό ταλαιπωρήθηκε, εκτέθηκε στον ήλιο και το θαλασσινό νερό, στο τέλος ο ντε Κλιε έφτασε να μοιράζεται μαζί του το λιγοστό πόσιμο νερό που του αναλογούσε.

Πάντως, οι περιπέτειες του φυτού και η σχεδόν αυτοθυσία του νεαρού αξιωματικού φροντιστή του πιάνουν τόπο. Το κλαράκι τα καταφέρνει. Φτάνει στον προορισμό του και σε λίγα χρόνια οι … απόγονοί του εξαπλώνονται όχι μόνον στην Ινδία, αλλά και στην Αϊτή, και την Κούβα, και την Κόστα Ρίκα και τη Βενεζουέλα. Στη Βραζιλία, το έδαφος και το κλίμα αποδεικνύονται ιδανικά για την ανάπτυξη του είδους. Στα μέσα του 18ου αι. χώρα είναι πλέον ο κύριος προμηθευτής του κόσμου σε καφέ, αφήνοντας τους Άραβες να τρώνε της σκόνη της…

Μια μεγάλη επανάσταση με αιχμή τον καφέ

Στη δυτική Ευρώπη το πρώτο καφενείο ανοίγει το 1650, όχι σε κάποιο αστικό κόμβο, ούτε σε κάποιο εμπορικό κέντρο, αλλά μέσα στην Πανεπιστημιούπολη της Οξφόρδης! Παρά τις σθεναρές αντιδράσεις αρκετών, οι οποίοι κάνουν λόγο για «οκνηρία, που προκαλεί στην πανεπιστημιακή κοινότητα ο συγχρωτισμός ακαδημαϊκών και φοιτητών στο καφενείο», η ιστορία καταγράφει άλλα… Ο τόπος και η κατανάλωση του καφέ προκαλούν ζωηρές συζητήσεις περί την επιστήμη. Στην πορεία αποδεικνύεται ότι το καφενείο μέσα στο πανεπιστήμιο όχι μόνον δεν αποτρέπει την πνευματική δραστηριότητα, αλλά μάλλον την προωθεί. Τόσο το πρώτο καφενείο στην Οξφόρδη όσο και τα άλλα που σύντομα ξεπετιόνται στις υπόλοιπες πανεπιστημιακές κοινότητες ανά την Ευρώπη, μετατρέπονται σε εστίες ανάπτυξης ιδεών, ανταλλαγής επιστημονικών και φιλοσοφικών απόψεων, παραγωγικού διαλόγου. Τα καφενεία ονομάζονται πλέον «πανεπιστήμια της πένας (εκ του penny, την υποδιαίρεση της στερλίνας)», επειδή αγοράζοντας έναν καφέ αντί μιας πένας, παρακολουθείς (ή και συμμετέχεις) μία επιμορφωτική συζήτηση.

Τα χρόνια περνούν, η επιστήμη καλπάζει, τα καφενεία, μέσα από τα οποία συχνά περνά η κατάκτηση της γνώσης, ανθούν και βασιλεύουν. Τώρα πια είναι επίσημοι τόποι συνάθροισης επιστημόνων, φιλοσόφων, διανοουμένων, ανθρώπων της τέχνης, αλλά και του εμπορίου και των επιχειρήσεων.

Το 1680, ο Έντουάρντ Λόιντ ανοίγει στο Λονδίνο ένα καφενείο, το οποίο καθιερώνεται ως τόπος συνάντησης πλοιάρχων και πλοιοκτητών, που έρχονται να πληροφορηθούν ναυτιλιακά νέα και να συμμετάσχουν σε δημοπρασίες πλοίων ή φορτίων τους. Ο δαιμόνιος καφετζής συλλέγει και συστηματοποιεί όλες τις πληροφορίες που διακινούνται στα τραπέζια του καταστήματός. Τις εμπλουτίζει, δε, με ανταποκρίσεις δικών του ανθρώπων από το εξωτερικό και τις εκδίδει με μορφή ενημερωτικού εντύπου, το οποίο κυκλοφορεί με συνδρομητές. Κάποτε, ασφαλιστές φορτίων φτάνουν στο σημείο να νοικιάζουν μόνιμα τραπέζια στο καφενείο του Λόιντ. Το 1771 εβδομήντα ασφαλιστές ιδρύουν τον Σύλλογο Λόιντς. Σήμερα οι Lloyd΄s του Λονδίνου είναι από τις μεγαλύτερες ασφαλιστικές εταιρείες του πλανήτη!

Κι ενώ όλα τούτα συμβαίνουν στην Αγγλία, στα καφέ της Γαλλίας ο φανατικός λάτρης του καφέ Βολτέρος μελετά τον επιστημονικό ορθολογισμό του Νεύτωνα και τον εμπειρισμό του φιλοσόφου Τζον Λοκ. Το 1751 Ντιντερό και Αλαμπέρ, με συνεργάτες τον Ρουσό και τον Μοντεσκιέ συγγράφουν τον πρώτο τόμο της περίφημης Εγκυκλοπαίδειάς τους, της επιτομής της σκέψης του Διαφωτισμού. Το 1772, στο καφέ της Αντιβασιλείας, το οποίο έχει μετατρέψει σε γραφείο, ανάμεσα σε δεκάδες κούπες καφέ, ο Ντιντερό ολοκληρώνει τον 28ο και τελευταίο τόμο της Εγκυκλοπαίδειας. Είναι ένα έργο «ποτισμένο με προηγμένη δημιουργική σκέψη και έντονο άρωμα καφέ» θα αναφέρουν οι χρονικογράφοι της εποχής. Το 1750 το Παρίσι αριθμεί 600 καφενεία και το καθένα από αυτά έχει το κοινό του. Φιλόσοφοι και λογοτέχνες συχνάζουν στο «καφέ Παρνασσός» και στο «καφέ Προκόπ», ηθοποιοί στο «καφέ Ανγκλέ», μουσικοί στο «καφέ Αλεξάντρ», αξιωματικοί του στρατού στο «καφέ των Όπλων», ενώ το «καφέ των Τυφλών» λειτουργεί και ως οίκος ανοχής. Τώρα πια τα καφενεία είναι ανοικτά και στις γυναίκες. Οι διαφωτιστές που ευαγγελίζονται την ισότητα των δύο φύλων, τη βλέπουν να ξεκινά πάνω από τις κούπες του καφέ…

Ποιοι είναι οι πρωταγωνιστές στον καφέ

Ως βασική καλλιέργεια της Αραβίας και της νότιας Αμερικής, θα περίμενε κανείς πως ο καφές έχει στήσει το… βασίλειό του στην καθημερινότητα των Αράβων και των Νοτιοαμερικανών. Αλλά δεν είναι έτσι. Σύμφωνα με τα επίσημα στατιστικά στοιχεία, πρωταθλητές στην κατανάλωση είναι οι Σκανδιναβοί και ειδικότερα οι Φινλανδοί. Για την ακρίβεια, το 2020 ήταν πρώτοι στην κατανάλωση καφέ, με ποσότητα περίπου 12 κιλών να αναλογεί ετησίως σε κάθε Φινλανδό! Τις τελευταίες θέσεις σε μία λίστα περίπου 90 χωρών του πλανήτη, καταλαμβάνουν η Χιλή και το Πουέρτο Ρίκο, γεγονός που αποδίδεται εν πολλοίς στις κλιματολογικές συνθήκες, οι οποίες διαμορφώνουν τις διατροφικές συνήθειες των λαών. Ακόμα και η Ιταλία, που έχει γράψει τη δική της ιστορία στον καφέ και τα café, τρώει τη… σκόνη των Σκανδιναβών, ευρισκόμενη στη 13η θέση της κατανάλωσης με αναλογία αγαθού σε κάθε κάτοικο τα περίπου 6 κιλά τον χρόνο. Όσο για την Ελλάδα, η χώρα μας βρίσκεται και αυτή στη δεύτερη δεκάδα της λίστας με κάτι παραπάνω από 5 κιλά καφέ να αναλογούν ετησίως σε κάθε κάτοικο.

Η πρώτη δεκάδα, πάντως, των φανατικών του καφέ κατά το έτος 2020, ήταν ανά κάτοικο σε κιλά:

Φινλανδία – 11,9 Νορβηγία – 9,8 Δανία – 8,9 Ισλανδία – 8,8 Ολλανδία – 8,3 Σουηδία – 8,1 Ελβετία – 7,8 Βέλγιο – 6,7 Λουξεμβούργο – 6,4 Καναδάς – 6,3

Όταν ένα προϊόν καταφέρνει να περάσει με επιτυχία τους κλυδωνισμούς που του επιφυλάσσουν οι συνθήκες στο πέρασμα του χρόνου, σημαίνει πως αυτό έχει ριζώσει στη συνείδηση του κοινού του και θα μείνει εκεί όσο υπάρχουν χρόνος και συνείδηση… Η διαδρομή του καφέ απεδείχθη σταθερή και αέναη. Στην πορεία των αιώνων πολεμήθηκε, όσο ίσως ελάχιστα αγαθά, και εντέλει νίκησε. Όχι μόνο επειδή λειτούργησε και λειτουργεί ευεργετικά στον οργανισμό χαρίζοντας αντοχή και ευεξία, αλλά κυρίως επειδή συνδυάστηκε με την κοινωνικοποίηση, τον ορθό λόγο (κάτι που δεν διασφάλιζε το αλκοόλ), τη διάδοση της πληροφορίας και την πρωτοπορία. Ως καθημερινή συνήθεια συνυφασμένη με την ξεκούραση, τη συζήτηση, τη δημιουργία, ο καφές θα αποτελεί πάντα δομικό στοιχείο των κοινωνιών ανά τον πλανήτη.

(ΠΗΓΗ: Statista ∕ The statistics portal)