Ανακωχή των Χριστουγέννων: Όταν οι φαντάροι του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου συναδελφώθηκαν με τον εχθρό

Η ανακωχή των Χριστουγέννων κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου έχει αφήσει το δικό της αποτύπωμα στην ιστορία. Διαφυλάχθηκε στην ιστορική μνήμη των «από τα κάτω» ως παράδειγμα συναδέλφωσης των λαών, που πολεμούν στα χαρακώματα, αλλά τελικά δεν έχουν να χωρίσουν τίποτα. Η ιστορία έγινε ευρέως γνωστή από την ταινία «Joyeux Noël » – «Καλά Χριστούγεννα» του 2005. Φαντάροι, εγκλωβισμένοι στα χαρακώματα, αποφάσισαν να αγνοήσουν τις εντολές των ανωτέρων και να γιορτάσουν μαζί τα Χριστούγεννα. 

Ήδη, στους λίγους μήνες που κρατούσε η πολεμική εμπλοκή, οι νεκροί ήταν πολλές χιλιάδες, ενώ όλοι ισχυρίζονταν ότι θα είναι ένας ρομαντικός πόλεμος λίγων ημερών. Μέχρι το τέλος, εννέα εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους, στον αγριότερο και πιο θανατηφόρο πόλεμο που είχε γνωρίσει η ανθρωπότητα μέχρι τότε.

Ο πόλεμος ξεκίνησε τον Αύγουστο εκείνης της χρονιάς, με αντιπάλους από τη μια μεριά τις δυνάμεις της Αντάντ (Βρετανία, Γαλλία, Ρωσία και άλλες μικρότερες χώρες, ανάμεσά τους και η Ελλάδα) και από την άλλη τις χώρες της Τριπλής Συμμαχίας (Γερμανία, Αυστροουγγαρία, Οθωμανική Αυτοκρατορία, Βουλγαρία).

Σύμφωνα με την Εργατική Αλληλεγγύη, από τις αρχές του αιώνα οι ανταγωνισμοί βρίσκονταν σε έξαρση, ενώ το 1912-13 έγιναν οι Βαλκανικοί Πόλεμοι. Η σπίθα που άναψε τη φωτιά του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου ήταν η δολοφονία του διαδόχου της Αυστρίας Φερδινάνδου στο Σεράγεβο της Βοσνίας (τότε επαρχία της Αυστροουγγαρίας) από ένα εθνικιστή Σέρβο φοιτητή, τον Γκαβρίλο Πρίντσιπ στις 28 Ιούνη του 1914.

Μέσα σε ένα μήνα κάθε ευρωπαϊκή δύναμη τάχτηκε με το ένα στρατόπεδο ή το άλλο και η σύγκρουση ξεκίνησε. Όλοι πίστευαν ότι ο πόλεμος θα είναι σύντομος, ενώ στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες επικρατούσε ντελίριο πατριωτισμού. “Ο πόλεμος”, γράφει ο Μαρκ Φερό, “θα γίνει αποδεκτός με ενθουσιασμό από την πλειοψηφία των ανδρών σε μάχιμη ηλικία. Αρκεί να δει κανείς τη συμπεριφορά των στρατευμένων που φεύγουν για τον πόλεμο: όλοι βρίσκονται σε εγρήγορση, Γάλλοι, Γερμανοί, Άγγλοι…”.

Στην Βρετανία η κατάταξη αρχικά δεν ήταν υποχρεωτική, όμως χιλιάδες έτρεξαν να δηλώσουν συμμετοχή ως εθελοντές! Η προπαγάνδα για τα αίτια του πολέμου είχε δουλέψει. Για όλα τα έθνη που συμμετείχαν ο πόλεμος ήταν δίκαιος και αμυντικός. Η Γερμανία ήθελε να αποκρούσει των ρώσικο απολυταρχισμό, η Βρετανία για να προστατέψει το αδύναμο Βέλγιο, οι Γάλλοι για να αντιμετωπίσουν τον γερμανικό μιλιταρισμό.

“Προς το συμφέρον των φτωχών”

Ο εθνικισμός ανέβαινε αφού όπως περιγράφει ο ιστορικός Χομπσμπάουμ “Όλοι έμαθαν να παρουσιάζουν τους πολεμικούς σκοπούς (κάπως αβάσιμα) όχι μόνο σαν κάτι που θα εξάλειφε τέτοιες απειλές, αλλά κατά κάποιο τρόπο, ως την κοινωνική μεταμόρφωση της χώρας, προς το συμφέρον των φτωχότερων πολιτών της\”.

Όμως, η πραγματικότητα του πολέμου θα άλλαζε τα πάντα για τους στρατιώτες μέσα σε λίγους μήνες. Κανένας άλλος πόλεμος μέχρι τότε δεν είχε φέρει τόσες χιλιάδες νεκρούς μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα. Για παράδειγμα, ο βρετανικός στρατός έχασε 13 χιλιάδες άνδρες στην μάχη της βελγικής πόλης Υπρ για να…προελάσει λιγότερο από 100 μέτρα.

Ενώ τα σχέδια των στρατηγείων εκατέρωθεν μιλούσαν για γρήγορες προελάσεις, η κατάσταση στο Δυτικό Μέτωπο (το κύριο μέτωπο του πολέμου) βάλτωσε. Η λέξη είναι κυριολεκτική. Καμία από τις δύο πλευρές δεν μπορούσε να προχωρήσει με αποτέλεσμα να ξεκινήσει ένας πόλεμος φθοράς. Άρχισαν να οργανώνουν τις δυνάμεις τους με συνεχείς γραμμές χαρακωμάτων, συρματοπλέγματα και ναρκοπέδια με την υποστήριξη του πυροβολικού.

Εκατοντάδες χιλιάδες στρατιώτες ήταν κολλημένοι μέσα στις λάσπες των χαρακωμάτων χωρίς να μπορούν να κουνηθούν ούτε εκατοστό. Οι αξιωματικοί διέταζαν επιθέσεις που δεν είχαν κανένα άλλο αποτέλεσμα παρά τον θάνατο στρατιωτών στην προσπάθειά τους να προχωρήσουν λίγα μέτρα μπροστά και στη συνέχεια να ξαναμπούν στις τρύπες των χαρακωμάτων.

Η απρόσμενη αντίσταση

Τα Χριστούγεννα πλησίαζαν, αλλά κανένας δεν περίμενε ότι θα υπήρχε σταμάτημα των εχθροπραξιών. Οι στρατιώτες όμως είχαν διαφορετική γνώμη. Υπάρχουν μαρτυρίες πως λίγες μέρες πριν από τα Χριστούγεννα η ανταλλαγή πυρών σταματούσε την ώρα του τσαγιού(!) ή ότι οι δύο πλευρές αντάλλασσαν εφημερίδες πετώντας τενεκεδένια κουτιά από την μια πλευρά των χαρακωμάτων στην άλλη.

Στις 24 Δεκεμβρίου 1914, ο υποδεκανέας Κούλσον του βρετανικού στρατού, είχε γράψει στο ημερολόγιό του: \”Τις πρώτες πρωινές ώρες βρισκόμουν στο χαράκωμα. Ήταν νύχτα όταν ξαφνικά οι Γερμανοί στρατιώτες άρχισαν να τοποθετούν στολισμένα χριστουγεννιάτικα δέντρα και ένας εξ αυτών να τραγουδά την Άγια Νύχτα. Βγήκαν αυθόρμητα από το ανάχωμα και άρχισαν να περπατούν. Αρχίσαμε να τραγουδάμε τα κάλαντα και μία μεγάλη μάζα από εμάς βγήκε να τους συναντήσει στη νεκρή ζώνη”.

Ήταν μόνο η αρχή. Χωρίς καμιά διαταγή ανωτέρου, κηρύχτηκε ανεπίσημη «ανακωχή» αφού τα νέα μαθαίνονταν από το ένα χαράκωμα στο άλλο. Η «ανακωχή» απλώθηκε σε μήκος πάνω από 800 χιλιόμετρα και συμμετείχαν πάνω από ένα εκατομμύριο στρατιώτες.

Άρχισαν να ανταλλάσσουν τσιγάρα, εφημερίδες, μαρμελάδες, ουίσκι, σοκολάτες, αλλά και εργαλεία για να κόβουν τα αντίπαλα συρματοπλέγματα, κουμπιά και τζόκεϊ. Οι αντιμαχόμενες πλευρές περισυνέλεξαν τους νεκρούς τους και σε πολλά σημεία έγιναν κοινές κηδείες.

Υπάρχουν κείμενα που αναφέρουν ότι Άγγλος κουρέας κούρεψε και Γερμανούς στρατιώτες, ενώ τα χριστουγεννιάτικα τραγούδια ακούγονταν στα αγγλικά, στα γερμανικά και στα γαλλικά. Παρόλο που οι φωτογραφικές μηχανές ήταν απαγορευμένες, υπάρχουν αναμνηστικές φωτογραφίες με τους φαντάρους να είναι ανακατεμένοι και αγκαλιασμένοι.

Αυτό που δεν θα μπορούσε να λείπει ήταν τα παιχνίδια και μάλιστα το ποδόσφαιρο. Σε ένα συγκεκριμένο σημείο κρατήθηκε και το σκορ του αγώνα. Οι Γερμανοί κέρδισαν με 3-2 και μάλλον η παράδοσή τους απέναντι στους Άγγλους είναι πιο παλιά από ό, τι νομίζει κανείς.

Μια πρόσφατη έρευνα αναφέρει ότι από τους Βρετανούς στρατιώτες που είχαν καταταχτεί δύο χιλιάδες διέθεταν ποδοσφαιρικό δελτίο. Ποδόσφαιρο παίχτηκε σε πολλά ακόμα σημεία, όχι απαραίτητα με μπάλα, αλλά με κουτάκια ή πανιά ανάμεσα σε ομάδες 50 ή 60 παιχτών.

Σε ορισμένα σημεία η «Ανακωχή των Χριστουγέννων» κράτησε πάνω από μία μέρα, ενώ σε πολλά σημεία τις επόμενες βδομάδες μπορεί να μην υπήρχαν παρόμοιες συναντήσεις στην «νεκρή ζώνη» ανάμεσα στα χαρακώματα, αλλά η ανταλλαγή πυροβολισμών είχε μειωθεί.

Τα νέα έφτασαν στις στρατιωτικές διοικήσεις στις αρχές του 1915 μέσα από τα γράμματα των φαντάρων και τις φωτογραφίες που δημοσίευσαν εφημερίδες της εποχής και πραγματικά τους θορύβησαν. Ο αρχιστράτηγος τους βρετανικού στρατού Σερ Τζον Φρεντς, έγραψε στους στρατιώτες του: “Είδα με μεγάλη δυσαρέσκεια τις αναφορές για τα πρόσφατα γεγονότα και τις επαφές με τον εχθρό, χωρίς διαταγή ανωτέρου. Είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του όποιος διατηρήσει επαφές με τον εχθρό με δική του πρωτοβουλία ή με πρωτοβουλία του εχθρού”.

Όλα τα επόμενα Χριστούγεννα δεν σημειώθηκε κάτι αντίστοιχο στο βαθμό που έγινε τα Χριστούγεννα του 1914 αφού υπήρξαν αυστηρές συστάσεις και απειλή τιμωριών, ενώ ο πόλεμος κλιμακωνόταν με εκατοντάδες χιλιάδες νέους νεκρούς.

Παρόλα αυτά σε κάποια σημεία υπήρξε επανάληψη. “Είχα καλά Χριστούγεννα. Οι Γερμανοί ήταν φιλικοί μαζί μας. Ήρθαν και μας είδαν και ανταλλάξαμε ουίσκι, μαρμελάδες, τσιγάρα και σοκολάτες”, έγραψε στο ημερολόγιό του ο στρατιώτης Ρόναλντ Μακίνον για το 1915.

Η «Ανακωχή των Χριστουγέννων» ήταν η πρώτη μαζική ανταρσία απέναντι στην φρικαλεότητα του πολέμου. Ακολούθησαν κι άλλες μέχρι το τέλος του πολέμου όχι μόνο στο μέτωπο, αλλά και στα μετόπισθεν, ενώ ο πόλεμος έληξε με την Ρώσικη Επανάσταση του 1917 που οδήγησε στις επαναστάσεις στην Γερμανία, στην Αυστροουγγαρία, στην «Κόκκινη Διετία» στην Ιταλία.