Το «γλυκό γεροντάκι της αναρχίας»

Δεν κατέβασε ποτέ βιτρίνες της εποχής, δεν συγκρούστηκε βίαια ποτέ με το κράτος, δεν αναλώθηκε ποτέ σε επαναστατικές φρασεολογίες. Ήταν αυθεντικός γόνος παλαιάς αριστοκρατικής οικογένειας της Ρωσίας, άνθρωπος από τζάκι, με δυο υπέροχους γονείς, οι οποίοι από πολύ νωρίς αντιλήφθηκαν τη φιλαναγνωσία του γιου τους και καλλιέργησαν την, παραδοσιακά εκτιμώμενη στη Ρωσία, κλίση του προς τα γράμματα της εποχής. Η μητέρα του νεαρού Ρώσου παρατηρεί όμως ότι ο γιος της καθυστερεί κάπως να επιστρέψει στο σπίτι, μετά τα μαθήματα. Ο πατέρας του,  ο Ρώσος αριστοκράτης Αλεξέι Πέτροβιτς Κροπότκιν, (η οικογένεια εξακολουθεί έως σήμερα, με δικό της οικόσημο) αποφασίζει να τον παρακολουθήσει μετά το τέλος του σχολείου.

Ο νεαρός Πιοτρ, Πέτρος σαν να λέμε, συχνάζει στην… Εκκλησία της ενορίας και μετά, γυρίζει στο σπίτι για το ζεστό μεσημεριανό, στο οικογενειακό σπίτι στη Μόσχα. Εκ φύσεως ειλικρινής, αυτός ο «ήρωας του Ντοστογιέφσκι», με τα μικροσκοπικά γυαλάκια και το οστεώδες πρόσωπο, σχεδόν παραλύει τους γονείς του με την διακριτική ευγένειά του: «Καταλαβαίνω πως ανησυχείτε για μένα. Όμως δε θέλω και να αγωνιάτε. Δεν πρόκειται να γίνω ιερέας, αλλά γαληνεύω στην Εκκλησία, χαζεύοντας τα εικονίσματα και αναβοσβήνοντας τα κεράκια στα μανουάλια». Όποιος έχει παρακολουθήσει τη ζωή του Τολστόι στη γνωστή κινηματογραφική ταινία, θα καταλάβει τις εφηβικές «ιδιοτροπίες» του Κροπότκιν.

Όντας λαμπρός μαθητής, αριστεύει σε όλα τα μαθήματα, έτσι που οι δάσκαλοί του δεν έχουν να προτείνουν μια επιστήμη, έναν κλάδο στους υπερήφανους γονείς του. Άλλωστε, δεν είχε ακόμη πλήρως επικρατήσει ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής, δεν ζητούσε εξειδικεύσεις από τα πρώτα χρόνια των σπουδών. Θα παραμείνει όμως μέσα στο σπίτι για τρία συνεχόμενα μερόνυχτα, όταν θα πιάσει στα χέρια του τον πρώτο Άτλαντα, σε παράδοση γεωγραφίας. «Ταξίδευα ασταμάτητα με το νου μου», σημειώνει αυτοβιογραφικά, «σε δάση, σε ποταμούς, σε όλο αυτόν τον πλούτο που έχουμε τριγύρω μας».

Αυτός ο πλούτος, σκεπτόταν ο εικοσιπεντάχρονος Κροπότκιν, είναι αδύνατον να μην επαρκεί για να θρέψει τους ανθρώπους. Αριστούχος της Σχολής Φυσικομαθηματικών του περίφημου Πανεπιστημίου της Αγίας Πετρούπολης, αρνείται να αποδεχθεί τη θέση του γραμματέα της περίφημης Ρωσικής γεωγραφικής Εταιρείας  και όλες τις υλικές απολαβές που, τότε, συνεπαγόταν. Ασπάζεται από διαίσθηση τις σοσιαλιστικές θεωρίες και αρχίζει να ταξιδεύει σε όλον τον κόσμο, ιδιαίτερα στη Δύση. Είπαμε: τα πλούτη δεν του έλειψαν ποτέ, οι κοινωνικές και πολιτικές ιδέες απουσίαζαν από τη ζωή του.

Συχνάζει σε μη μαρξιστικούς κύκλους, γιατί δεν πείθεται ότι η θεωρία του Μαρξ είναι πραγματικά επιστημονική. Περνάει στον αναρχισμό με πολύ μεγάλη θέρμη, «με όλη τη ζεστασιά της καρδιάς μου», θα γράψει. Συμμετέχει σε όλες τις εργασίες συντήρησης των κατοικιών, που νοίκιαζαν τότε οι διάφορες συλλογικότητες, πολύ πριν καταντήσουν εστίες μολύνσεως. Παίρνει μέρος σε όλες τις δουλειές, από το μαγείρεμα έως το πλύσιμο των πιάτων. Παράλληλα, όμως, διαβάζει και γράφει, γράφει πολύ. Τα μαλλιά του αραιώνουν και πέφτουν πάνω από τα συγγράμματα φυσικής και γεωγραφίας. Παραδίδει μαθήματα και παίρνει για ανταμοιβή τόσα όσα του φτάνουν για να ζήσει. Φοράει τα ίδια, κάπως φθαρμένα πανωφόρια και τα αγαπημένα δετά μαύρα παπούτσια.

Ταξιδεύει στην Ελβετία, όπου μαίνεται η αναμέτρηση μαρξιστών και ελευθεριακών. Δεν συγκινείται από τις εντάσεις, αποφεύγει τους περιττούς υψηλούς τόνους και τους χαρακτηρισμούς. Αυτή η ιδιόμορφη για αναρχικό ιδιοσυγκρασία γίνεται ακόμη και αντικείμενο χλεύης και σαρκασμού, ιδίως από τον περίφημο αντιεξουσιαστή ιατρό, Ερρίκο Μαλατέστα. «Αγαθοβιόλης», θα σκεφτεί πιθανώς ο μέσος ανθρώπινος νους τού σήμερα, αν υποτεθεί ότι αυτός υπάρχει. Όπως γράφει στα κείμενα που έχουμε σήμερα στη διάθεσή μας, ήξερε ότι θα ερχόταν σε επαφή με «λαϊκά παιδιά της υλικής απόγνωσης» και με βροντόφωνους αναρχικούς θεωρητικούς, ιδίως με εκείνον τον θηριώδη συντοπίτη του, τον Μπακούνιν.

Γράφει με την ίδια ευκολία και για τους «Times» και για εφήμερα περιοδικά, που εξέδιδαν, διά της αλάνθαστης μεθόδου του ρεφενέ, οι αντιιεραρχικές συλλογικότητες. Αλλά επικεντρώνεται στην συγγραφή γεωγραφικών δοκιμίων και βέβαια, ακρατικών βιβλίων. Σε αυτά τα δεύτερα εκφράζεται με τόση απλότητα που γίνονται κατανοητά με την πρώτη ανάγνωση. Τα νεανικά όνειρά του για τον πλούτο της γης, που επαρκεί για όλους τους ανθρώπους, παίρνουν την εκδίκησή τους.

«Εκδίκηση» παίρνει όμως και η τρανή τσαρική αστυνομία της εποχής, που δεν αστειεύεται με την έκδοση τέτοιων γραπτών, ούτε συγκινείται από τα αναπνευστικά προβλήματα που αρχίζει να αντιμετωπίζει το sui generis γεροντάκι της αναρχίας. Θα συλληφθεί, θα ανακριθεί, θα βασανιστεί. Δεν θα αναφέρει όμως ποτέ το όνομα κανενός από τους συντρόφους του και καμιάς από τις συντρόφισσες του. Οι δυνάμεις καταστολής αποφασίζουν να τον υποβάλουν στο πιο βάρβαρο βασανιστήριο: τον δένουν σε έναν τροχό, βιδωμένο γερά στον τοίχο, τον αφήνουν ημίγυμνο από τη μέση και πάνω, και, με μια κλωτσιά, θέτουν σε λειτουργία τον τροχό. Δεν θα λυγίσει όμως ο «αναρχικός πρίγκηπας».

Τα αστυνομικά όργανα τον οδηγούν στην πλήρη απομόνωση, αλλά οι αρχές υποτιμούν τον άγραφο «μυστικό κώδικα» που ίσχυε, τότε, στους επαναστατικούς κύκλους. Οι αναρχικοί κολλεκτιβιστές αγρότες της Ρωσίας πείθονται ότι ο Κροπότκιν είναι ξεκάθαρα ένας «δικός τους». Συγκεντρώνονται κατά χιλιάδες έξω από το μπουντρούμι του, στις φυλακές, και οι συγκρούσεις είναι, ενίοτε, νικηφόρες για τους εξεγερμένους. Ο Κροπότκιν θα σημειώσει ότι αισθάνθηκε ντροπή που δεν συμμετείχε ποτέ σε κάποια συγκέντρωση ή σε κάποια σύγκρουση με το κράτος: «Θα ήμουν φρικτός διαδηλωτής, γιατί είμαι διαφορετικά μεγαλωμένος. Σας ζητώ συγγνώμη».

Τελικά, ο «αναρχικός πρίγκηπας» θα προλάβει να δει την ανατροπή του καθεστώτος των τσάρων, αλλά θα τον συλλάβουν οι κομμουνιστές μπολσεβίκοι και – βέβαια – θα τον οδηγήσουν και πάλι στις φυλακές, όπου θα σβήσει από φυσικά αίτια. Είμαστε στο 1921, σχεδόν τέσσερα χρόνια μετά την επανάσταση των μπολσεβίκων. Η εξουσία είναι και πάλι ολοκληρωτική. Όμως, τα βιβλία του Κροπότκιν έχουν γίνει παγκοσμίως γνωστά, ιδιαίτερα η «Κατάκτηση του ψωμιού», το πραγματικά απολαυστικό «Προς τους νέους» και η «Σύγχρονη επιστήμη και αναρχισμός». Ο πανίσχυρος από εξουσίες Λένιν ξέρει ότι «αυτό το γλυκό γεροντάκι», όπως τον αποκάλεσε, είχε πλήρη αφοσίωση στις ιδέες του.

Και ο Λένιν ήταν εξάλλου «καλής οικογενείας» και ήξερε τι σημαίνει να απαρνηθεί κάποιος τη ρίζα του, την καταβολή του, τα αγαθά που συσσωρεύουν οι γονείς για να εξασφαλίσουν μια όσο πιο αμέριμνη ζωή για τα παιδιά τους. Και ο επικεφαλής των Μπολσεβίκων γνώριζε ότι ο συμπατριώτης του είχε επιτύχει σημαντικά επιτεύγματα στη Γεωγραφία. Προς έκπληξη όλων των κεντρικοεπιτροπάριων, ο Λένιν δίνει την αναπάντεχη εντολή ο Κροπότκιν να κηδευθεί δημοσία δαπάνη και επιτρέπει τη συμμετοχή αναρχικών στην ταφή. Ήταν η μεγαλύτερη αναρχική συγκέντρωση που έγινε ποτέ στην εβδομηντάχρονη ιστορία του σοβιετικού καθεστώτος. Μαζική και ειρηνική. Και βέβαια, ντυμένοι όλοι στο αγαπημένο μαύρο της πλήρους άρνησης. Στην Ελλάδα, κυκλοφορούν πλέον όλα τα βιβλία του.

Οι ενστάσεις πολλές και θεμελιωμένες για το έργο του, ιδιαίτερα σε σχέση με εκείνη την βαθιά πεποίθηση ότι όλος ο κόσμος θα γίνει – μια μέρα – κόκκινος και μαύρος, απόλυτα ειρηνικός, χωρίς να είναι υποχρεωτική η χρήση βίας. Η μορφή του και κάποια αποσπάσματα από την «Αλληλοβοήθεια» ενδείκνυνται για τις χριστουγεννιάτικες ημέρες, που πλησιάζουν. Ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον στοιχείο για τον Κροπότκιν είναι το γεγονός ότι η μέριμνα για το έργο του δεν εκδηλώνεται πρώτα από σοσιαλιστικούς κύκλους της χώρας, αλλά από συντηρητικούς και φιλελεύθερους. Πριν τον διαβάσουν οι πρώτες αντιεξουσιαστικές σοσιαλιστικές ομάδες στην Πάτρα, δικηγόροι του νομού Αχαΐας, τον έχουν μελετήσει και αρκετοί Έλληνες αστοί διανοούμενοι. Από τους πιο πρόσφατους τον μελετά ιδιαίτερα ο πρώην πρωθυπουργός και ακαδημαϊκός Παναγιώτης Κανελλόπουλος, αλλά και ο Παύλος Ζάννας, εγγονός της Πηνελόπης Δέλτα και διακεκριμένος κριτικός λογοτεχνίας και θεωρίας.