Ο Σουρεαλισμός επιμένει στη λαΐκή φαντασία ως ένα κατεξοχήν οπτικό φαινόμενο

Για να κερδίσουμε τις ενέργειες της μέθης για την επανάσταση: αυτό είναι το έργο γύρω από το οποίο κυκλώνει ο σουρεαλισμός σε όλα τα βιβλία και τις επιχειρήσεις του. Αυτό μπορεί να ονομάσει το πιο ιδιαίτερο καθήκον του. —Walter Benjamin, «Σουρεαλισμός: Τελευταίο στιγμιότυπο της ευρωπαϊκής διανόησης»

Ο Σουρεαλισμός επιμένει στη λαΐκή φαντασία ως ένα κατεξοχήν οπτικό φαινόμενο

Σχεδόν έναν αιώνα μετά την ίδρυσή του, το βλέπουμε στα έργα των πιο σημαντικών εκπροσώπων ζωγράφων του, μεταξύ των οποίων ο Σαλβαδόρ Νταλί και ο Ρενέ Μαγκρίτ. Σχεδόν εξίσου οικεία με τις εικόνες τους είναι η προσήλωση του κινήματος στη φροϋδική ψυχολογία: χρησιμοποιείται όχι ως θεραπευτικό εργαλείο, αλλά ως νήμα για να βυθίσει τα αναξιοποίητα βάθη του ασυνείδητου, τις καταπνιγμένες ορμές και επιθυμίες του.

Πολύ λιγότερο αναγνωρισμένες σήμερα είναι οι εμπλοκές του σουρεαλισμού με τη μαρξιστική πολιτική – τόσο γεμάτη, και τελικά αποτυχημένη, όσο ήταν παθιασμένες.  Η πιο άμεση θεραπεία ήταν η λογοτεχνία και η ποίηση: η πρακτική της «αυτόματης γραφής» από τον Philippe Soupault και τον André Breton (ο ηγέτης του κινήματος), με στόχο την απελευθέρωση της σκέψης από τις εποπτικές επιδράσεις του συντακτικού και του υπερεγώ.

Οι Breton, Paul Éluard, Louis Aragon, Pierre Naville και άλλοι διακοσμητές διεθνούς φήμης στόχευαν στη συνολική κοινωνική εξέγερση – μια ανατροπή στις προκαταλήψεις όπως σεξουαλικές καταστολές, αστικά ήθη, ρατσιστικοί μύθοι αλλά και και θρησκευτικά δόγματα. Όπως μαρτυρείται στους τίτλους δύο από τα περιοδικά τους – La Révolution Surréaliste και Le Surréalisme au service de la révolution – η εξέγερση δεν ήταν βοηθητική μεταφορά αυτής της επιχείρησης, αλλά η κινητήρια δύναμη και ο απώτερος σκοπός της. Για αυτόν τον σκοπό, οι σουρεαλιστές ήρθαν -σταδιακά, επιθετικά και συχνά ανήσυχα- να συμφιλιώσουν τις μεταφυσικές φιλοδοξίες του κινήματος με τον μαρξιστικό υλισμό.

Ο τελευταίος, άλλωστε, είχε ήδη συμβάλει σε τουλάχιστον μία επιτυχημένη επανάσταση ενάντια στην κυρίαρχη τάξη πραγμάτων, τη διοίκηση των μπολσεβίκων του ρωσικού κράτους το 1917. Αναγνωρισμένο στο ιδρυτικό μανιφέστο του σουρεαλισμού ως βασική αρχή (μαζί με την «παντοδυναμία του ονείρου»), το «ανιδιοτελές παιχνίδι της σκέψης» υποτάχθηκε κατά διαστήματα στις υπηρεσίες του κομματικού δόγματος. Προσχωρώντας για λίγο στο Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα (PCF) το 1927, ο Μπρετόν προσπάθησε να προσαρμόσει την «ολική ανατροπή» του σουρεαλισμού στο ολοκληρωτικό πρόγραμμα του επαναστατικού μαρξισμού στην πράξη. Το πείραμα αποδείχθηκε απατηλό. Η μνησικακία και οι αντεγκλήσεις αφθονούσαν από όλες τις πλευρές. Ωστόσο, η ίδια η αποτυχία της προσπάθειας αξίζει προσοχή ως ζωτικής σημασίας καθώς είναι ένα κεφάλαιο στην ιστορία της πολιτιστικής πολιτικής του εικοστού αιώνα – ένα πολύ πιο περίπλοκο φαινόμενο από την εξυγιασμένη εμπορευματική εκδοχή του σουρεαλισμού που το βλέπουμε μέχρι και σήμερα.