Κλημεντίνη Διακομανώλη στο pagenews.gr: Οι ψευδείς ειδήσεις μπορούν να προκαλέσουν κύματα αμφισβήτησης

Κυρία Διακομανώλη, τελικά υπάρχει απάντηση σε αυτό που έχετε επιλέξει και ως τίτλο του βιβλίου σας “Fake news: Τι κάνει η Ευρώπη;” Ποια η κατεύθυνση και οι ενέργειες της Ευρώπης για αυτό το ζήτημα;

Βέβαια υπάρχει απάντηση, μόνο που είναι πολυσύνθετη, όπως εξάλλου και το ίδιο των φαινόμενο των ψευδών ειδήσεων. Ο μέσος Ευρωπαίος πολίτης και μάλιστα σε υψηλό ποσοστό (83%) θεωρεί ότι η παραπληροφόρηση είναι απειλή για τη δημοκρατία, σύμφωνα με πρόσφατα αποτελέσματα του Ευρωβαρομέτρου. Οι κυβερνήσεις, επίσης, έχουν σήμερα συνείδηση ότι οι ψευδείς ειδήσεις, όποιος και αν είναι ο δημιουργός τους, μπορούν να προκαλέσουν κύματα αμφισβήτησης εκ μέρους των πολιτών με αποτέλεσμα τη διάβρωση της εμπιστοσύνης στην επιστήμη, στους θεσμούς, ακόμη και στο μοντέλο της δυτικής δημοκρατίας. Ευτυχώς όμως, ένα ολόκληρο οπλοστάσιο αντίστασης για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης έχει δημιουργηθεί. Πρωτοπόρος σε αυτή την προσπάθεια είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία τα τελευταία 5 χρόνια έχει δημιουργήσει σειρά νομοθετικών πρωτοβουλιών ευρωπαϊκής εμβέλειας. Για παράδειγμα, το Σχέδιο Δράσης κατά της παραπληροφόρησης εντοπίζει και αντιμετωπίζει τις πηγές της παραπληροφόρησης. Το Σύστημα Ταχείας Ειδοποίησης διευκολύνει την συνεργασία μεταξύ κρατών μελών και ευρωπαϊκών θεσμών στα θέματα αυτά. Επίσης, με την έναρξη της πανδημίας, ανάγκασε τους ψηφιακού κολοσσούς Google, Facebook, Twitter κλπ να υποβάλουν μηνιαίες εκθέσεις στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή παραθέτοντας τις δράσεις τους κατά της παραπληροφόρησης σε θέματα COVID-19 και της ρητορικής μίσους. Έτσι, το Facebook, για παράδειγμα, αναγκάστηκε να καταργήσει δισεκατομμύρια ψεύτικους λογαριασμούς ως κακόβουλους, και το Twitter προέβη ουσιαστικά σε απαγόρευση των πολιτικών διαφημίσεων, όταν αυτές είναι αμφίβολης προέλευσης. Παράλληλα, μέσω του Ευρωπαϊκού Σχεδίου για τη Δημοκρατία προτείνονται ενισχυμένα μέτρα για την υποστήριξη ελευθέρων και δίκαιων εκλογών καθώς και έμπρακτη υποστήριξη των ανεξάρτητων μέσων ενημέρωσης στην Ευρώπη και της ερευνητικής δημοσιογραφίας.

Προφανώς, αυτά δεν αρκούν. Απαραίτητη είναι η καλύτερη ρύθμιση της λειτουργίας των πλατφορμών με έμφαση στην υπευθυνότητα, τη διαφάνεια και τη λογοδοσία. Στόχος είναι η δημιουργία ενός ψηφιακού οικοσυστήματος συμβατού με τις ευρωπαϊκές αρχές και αξίες της ελευθερίας του λόγου και της προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Η αλήθεια πρέπει να προστατεύεται από τις κάθε λογής επικίνδυνες θεωρίες συνωμοσίας. Είναι δίκαιο να πούμε ότι πλέον μια παρόμοια προσπάθεια χαλιναγώγησης της τεράστιας εξουσίας των ψηφιακών γιγάντων φαίνεται να ακολουθείται και στην πατρίδα τους, στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού.

Φυσικά καμία δράση από κοινοτικούς ή κυβερνητικούς φορείς δεν μπορεί να είναι αποτελεσματική εάν ο ίδιος ο πολίτης δεν μάθει να θωρακίζεται ο ίδιος απέναντι στο φαινόμενο της παραπληροφόρησης. Και η κοινωνία τον πολιτών έχει εκεί να παίξει ένα σημαντικό ρόλο, όπως και το σχολείο που πρέπει να οξύνει την κρίση των νέων ανθρώπων, ώστε να μπορούν να διακρίνουν το αληθινό γεγονός από την κακόβουλη ή ιδιοτελή πληροφόρηση. Θα αφήσω, όμως, τη συνέχεια της συζήτησης στον αναγνώστη να την ανακαλύψει μέσα από τις σελίδες του βιβλίου.

Όλο και περισσότερο πλέον μιλάμε για fake news. Θεωρείτε ότι επηρεάζουν τους πολίτες και κατά επέκταση και τους ψηφοφόρους κατά τη διάρκεια των εκλογικών αναμετρήσεων; Ποια η διεθνής εμπειρία;

Οι πρόσφατες ακαδημαϊκές μελέτες που έχουν ασχοληθεί με το ειδικό αυτό ερώτημα δεν έχουν καταγράψει καθαρό επηρεασμό των πολίτων από τις ψευδείς ειδήσεις αλλά στο σημείο αυτό πρέπει να σκεφτούμε πόσο δύσκολο είναι να καταγραφεί κάτι τέτοιο. Αυτό που έχει καταγραφεί, όμως, είναι κακόβουλες ψηφιακές επιθέσεις από εξωτερικούς παράγοντες και στις ευρωεκλογές αλλά και σε εθνικές εκλογικές αναμετρήσεις στην Ευρώπη που σκοπό έχουν να αποτρέψουν τους πολίτες από το να ασκήσουν το εκλογικό τους δικαίωμα. Ακόμη περισσότερο, κάποιες από αυτές τις επιθέσεις έχουν στόχευση τον κλονισμό της εμπιστοσύνης των πολίτων γενικώς στο θεσμό της δημοκρατίας.

Για να μιλήσουμε, λοιπόν, μόνο με στοιχεία, σε πρόσφατη ειδική πανευρωπαϊκή έρευνα που έγινε πριν από τις ευρωεκελογες του 2019, φάνηκε ότι η συντριπτική πλειοψηφία των ευρωπαίων πολιτών (79%) τάσσονται υπέρ της μεγαλύτερης διαφάνειας στα κοινωνικά δίκτυα και στις διαδικτυακές πλατφόρμες, ώστε να γίνεται σαφές το περιεχόμενο των πολιτικών διαφημίσεων όπως και το ποιος πληρώνει για αυτές τις καταχωρήσεις. Σήμερα, ευτυχώς, μετά από σχετικές διαπραγματεύσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο, βρισκόμαστε σε πολύ καλύτερο σημείο με το Facebook να έχει αναγκαστεί να περιορίσει τις πολιτικές διαφημίσεις και το Twitter να τις έχει σχεδόν απαλείψει. Αυτή είναι μια απόδειξη ότι όταν υπάρχουν στοχευμένες δράσεις, τα πράγματα εξελίσσονται προς τη σωστή κατεύθυνση.

Πως εμφανίστηκε ο όρος fake news και γιατί έχει μεγαλύτερη διάρκεια ζωής στους αναγνώστες από ότι μια πραγματική είδηση;

Δεν είναι τυχαίο ότι ο όρος fake news εμφανίστηκε -και σχεδόν καθιερώθηκε στο παγκόσμιο οικοσύστημα της ενημέρωσης- κατά την διάρκεια της θητείας του Αμερικανού Προέδρου Trump. Καθόλου τυχαίο, επίσης, ότι μόλις πριν λίγες μέρες ο Λευκός Οίκος απηύθυνε έκκληση στου μεγάλους ψηφιακούς κολοσσούς όπως είναι το Facebook, το Twitter, το Google κλπ να ενεργοποιήσουν τα αντανακλαστικά τους όσον αφορά την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης γιατί εν καιρώ πανδημίας τα fake news «σκοτώνουν ανθρώπους». Πρόκειται λοιπόν για ένα φαινόμενο που μας συναντά καθημερινά, στο διαδίκτυο κυρίως. Αλλά και πέραν του διαδικτύου, έχει αποδειχθεί επιστημονικά ότι η ψευδής είδηση έχει δέκα φορές πιο μεγάλη διάρκεια «ζωής» και κυκλοφορίας, συνεπώς θα καταλήξει κάποια στιγμή να αγγίξει σχεδόν το σύνολο του πληθυσμού με τρόπο ψηφιακό ή όχι. Σύγχρονες επιστημονικές έρευνες εντοπισμένες στο φαινόμενο των fake news έχουν πρόσφατα καταδείξει ότι η λειτουργία αυτή καταλήγει δυστυχώς να δρα άμεσα ή έμμεσα στο συμπεριφορικό μας σύστημα και να καθορίζει –συνήθως χωρίς να έχουμε πλήρη επίγνωση αυτής της δράσης- τις επιλογές μας, είτε πολιτικές είναι αυτές, είτε κοινωνικές ή άλλου είδους.

Πλέον αυτών, όμως, η σύγχρονη τεχνολογία δημιουργεί ψευδείς ειδήσεις σκόπιμα τόσο ελκυστικές και εντυπωσιακές ώστε να τραβούν αμέσως την προσοχή και να κυκλοφορούν εύκολα. Τα υπόλοιπα τα αναλαμβάνει ο αλγόριθμος.

Σε ποια θέση βρίσκεται η χώρα μας αναφορικά με τα fake news. Τι πρέπει να γίνει ευρύτερα για την αντιμετώπισή τους;

Προφανώς πρόκειται για ένα παγκόσμιο φαινόμενο και κάθε κοινωνία έχει (ή δεν έχει) τις δικές της αντιστάσεις στις ψευδείς ειδήσεις και την παραπληροφόρηση.

Όσον αφορά την Ελλάδα, θα ήθελα να αναφερθώ μόνο στα αποτελέσματα του πρόσφατου πανευρωπαϊκού δείκτη καταμέτρησης της δυνατότητας αξιολόγησης των ειδήσεων και της ευαλωτότητας απέναντι στην παραπληροφόρηση (Media Literacy Index 2021): Η χώρα μας είναι στην 27η θέση σε σύνολο 35 χωρών και συμπεριλαμβάνεται στην 4η χειρότερη από τις 5 ομάδες ταξινόμησης μαζί με την Τουρκία και άλλες βαλκανικές χώρες. Την ανησυχία όσον αφορά την ικανότητα μας να διακρίνουμε τις ψευδείς ειδήσεις επιτείνουν οι μέτριες επιδόσεις των μαθητών, όσον αφορά την κριτική τους ικανότητα. Τα τελευταία αποτελέσματα του δείκτη PISA του ΟΟΣΑ (2018) καταγράφουν, δυστυχώς, ποιοτική υποβάθμιση των επιδόσεων των Ελλήνων μαθητών. Είναι ενδιαφέρον να υπογραμμίσω εδώ ότι, σύμφωνα με τα πορίσματα των ειδικών, η εκπαίδευση και η κριτική γνώση επί των μέσων μαζικής επικοινωνίας και γενικά της πληροφορίας πρέπει να υπάρχει πλέον ως βασική δεξιότητα στα σχολικά προγράμματα καθώς και στα προγράμματα δια βίου μάθησης της εκπαιδευτικών.

Σε γενικές γραμμές ο Έλληνας πολίτης κάθε ηλικίας που θέλει να είναι σωστά ενημερωμένος, με ελεύθερη πρόσβαση σε ποιοτική πληροφόρηση και που υποστηρίζει την ελεύθερη, ανεπηρέαστη, ευσυνείδητη και αντικειμενική δημοσιογραφία έχει και την ατομική ευθύνη της επιλογής στην ενημέρωσή του. Γιατί τα συστήματα πεποιθήσεων και οι συμπεριφορές μας είναι τελικά σε μεγάλο βαθμό και αποτέλεσμα και της πρωτογενούς τροφής με την οποία «ταΐζουμε» το γνωστικό μας στομάχι.

Ποια ήταν η πηγή έμπνευσης για να γράψετε το βιβλίο σας; Θα ακολουθήσουν κι άλλα με αυτό το θέμα;

Αυτό που δρα ως έμπνευση ή ως καταλύτης για ένα συγγραφέα είναι η ανάγκη να μοιραστεί και να επικοινωνήσει τη γνώση που κατέχει, που λαμβάνει ή που δημιουργεί ο ίδιος. Γιατί χωρίς μοίρασμα δεν έχει νόημα ούτε η έρευνα ούτε η γνώση. Λόγω ιδιότητας, έρχομαι καθημερινά σε επαφή όχι μόνο με τους επαγγελματίες της επικοινωνίας και της πληροφορίας, κυρίως δημοσιογράφους, ανταποκριτές και εταιρικούς συμβούλους επικοινωνίας, αλλά και με την ίδια την διαστροφή και την διαστρέβλωση της πληροφορίας. Αυτό δηλαδή που ονομάζουμε ψευδείς ειδήσεις ή fake news. Ειδικά ερεύνησα το κατά πόσον τα fake news και οι κακόβουλες και στοχευμένες επιθέσεις από τρίτους παράγοντες στην ενημέρωση επηρεάζουν την βούληση των ψηφοφόρων κατά τη διάρκεια εκλογικών αναμετρήσεων, όπως για παράδειγμα οι τελευταίες ευρωεκλογές του 2019, οι γαλλικές προεδρικές εκλογές αλλά και στις πιο πρόσφατες αμερικάνικες εκλογές. Όσο πιο πολύ κανείς, λοιπόν, μελετά το φαινόμενο της διαστροφής της αλήθειας μέσω των ψευδών ειδήσεων τόσο περισσότερο το βρίσκει συναφές με την καθημερινότητα του, αλλά και με τις εκφάνσεις της ελευθερίας του. Με τον προβληματισμό αυτό –προσωπικό αλλά και του περιβάλλοντός μου- ξεκίνησα να καταγράφω με συστηματικό τρόπο το εύρος του φαινομένου αλλά τη μεγάλη του σημασία στις επιλογές μας. Η προσπάθεια αυτή ήταν μια πολύ ενδιαφέρουσα περιπλάνηση στον κόσμο της παραπληροφόρησης, που αποκαλύπτει πως τελικά το θέμα αυτό θα μας απασχολήσει πολύ τα επόμενα χρόνια, ειδικά δε τις νέες γενιές ανθρώπων, που επιλέγουν σχεδόν αποκλειστικά ψηφιακή πληροφόρηση. Ένα like ή ένα share που μπορεί να κάνουμε σχεδόν από αυτοματισμό έχει μια τεράστια πολιτική σημασία που ούτε καν υποπτευόμαστε, εάν δεν είμαστε καλά πληροφορημένοι για την λειτουργία της παραπληροφόρησης.

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ IANOS ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

Fake news: Τι κάνει η Ευρώπη; ΤΕΤΑΡΤΗ 13.10.2021 | 18.00

Με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου τέσσερις ξεχωριστοί καλεσμένοι συζητούν για τα Fake news και την παρουσία τους στην ελληνική πραγματικότητα. Οι:

• Νίκος Παναγιώτου, Αν. Καθηγητής, Τμήμα Δημοσιογραφίας και Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας Α.Π.Θ.
• Θοδωρής Γεωργακόπουλος, Δημοσιογράφος. Συγγραφέας. Editorial Director της διαΝΕΟσις
• Στρατής Τριλίκης, Δημοσιογράφος. Διευθυντής Προγραμμάτων iMEdD
• Δημήτρης Ξενάκης, Δημοσιογράφος. Συνιδρυτής Inside Story

Τη συζήτηση συντονίζει η δημοσιογράφος Έλενα Παπαδημητρίου

Βιβλιοπωλείο ΙΑΝΟS, Σταδίου 24, Αθήνα / ΤΕΤΑΡΤΗ 13.10.2021 | 18.00

Την εκδήλωση θα χαιρετίσει με βιντεοσκοπημένο μήνυμα του ο Αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Μαργαρίτης Σχοινάς

Η εκδήλωση θα πραγματοποιηθεί στον ΙΑΝΟ της Αθήνας, Σταδίου 24 ενώ θα προβάλλεται και ζωντανά διαδικτυακά στο κανάλι Youtube και στη σελίδα Facebook του ΙΑΝΟΥ.