Καλικάντζαροι: Ο θρύλος του «κακού» που απειλεί το «καλό» των Χριστουγέννων

Οι καλικάντζαροι έχουν τη δική τους θέση στα Χριστούγεννα. Στο οικογενειακό τραπέζι στο χωριό, σίγουρα έχουμε όλοι ακούσει για αυτούς. Αν και συμβολίζουν το «κακό» που πρέπει να υπάρχει δίπλα στο «καλό» για να μας θυμίζει κάθε στιγμή την μεγαλοπρέπειά του, καταφέρνουν να κερδίζουν την συμπάθειά μας. Μικρά πλάσματα, ζαβολιάρικα, που εμφανίζονται την παραμονή των Χριστουγέννων ως απειλή. Αλλά δεν πείθουν και τόσο. Το μικρό τους μέγεθος, η αιφνιδιαστική εμφάνισή τους και η διάθεσή τους να κλέψουν φαγητό ή να χορέψουν πάνω του μαγαρίζοντάς το, τους πλάθει στην φαντασία μας – στην δική μου τουλάχιστον ως παιδί – σαν κάτι παρόμοιο με τα στρουμφάκια, αλλά στο πιο σκούρο.

Ο μύθος των καλικαντζάρων έχει παγανιστικές ρίζες. Τα τελώνεια, τα δαιμόνια και κάθε λογής άλογο πλάσμα, που εμφανίζεται πάντα για κακό, επιβίωσε στον Χριστιανισμό. Ενσωματώθηκε στην παράδοση και η απειλή του «κακού» έχει λύση. Σε πολλούς λαούς εξάλλου ο εκχριστιανισμός του πληθυσμού συνοδεύτηκε με την – αναγκαστική πολλές φορές – υιοθέτηση των παγιωμένων δοξασιών και εθίμων.

Ποια είναι όμως η ιστορία τους στην ορθόδοξη χριστιανική πίστη;

Σύμφωνα με το Κέντρο Ερεύνης Λαϊκής Λαογραφίας, οι καλικάντζαροι έρχονταν την παραμονή των Χριστουγέννων και έφευγαν τα Θεοφάνεια. Έχουν διάφορες ονομασίες: Λυκοκαντζαραίοι, σκαρικατζέρια, καρκατζέλια, πλανήταροι (Κύπρος), Κάηδες (Σύμη), καλλισπούδηδες, χρυσαφεντάδοι (Πόντος), κωλοβελόνηδες, παρωρίτες ή παραωρίτες (πριν από το λάλημα του πετεινού), παγανά. Με παρεμφερή ονόματα υπάρχουν οι καλικάντζαροι και στους βαλκανικούς λαούς. Και στους άλλους χριστιανικούς λαούς εμφανίζονται δοξασίες για δαιμονικά όντα κατά το Δωδεκαήμερο: Λυκάνθρωποι, Στρίγγλες, Μάγισσες, Νόρνες.

Συμβολίζουν το σκοτάδι και ζουν όλο το χρόνο στα έγκατα της γης, προσπαθώντας να κόψουν το δέντρο που βαστάει τη γη. Όταν είναι πολύ κοντά να το πετύχουν, την παραμονή των Χριστουγέννων ανεβαίνουν στη γη δημιουργώντας προβλήματα στους ανθρώπους. Η πίστη για τους καλικαντζάρους ως δαιμονικών όντων που ζουν κάτω από τη γη στηρίζεται στην κοσμοθεωρία περί ακινησίας της γης (το γαιοκεντρικό σύστημα, σύμφωνα με το οποίο η γη είναι ακίνητη και γύρω της κινούνται τα άλλα ουράνια σώματα. Η γη είναι προσηλωμένη στον θόλο του ουρανού).

Μένουν ανάμεσα στους ανθρώπους 12 μέρες ως την παραμονή των Φώτων αφήνοντας στην ησυχία του το δέντρο της Ζωής να αναβλαστήσει. Ο λαός τους φαντάζεται μαύρους και άσχημους, κουτσούς, ψηλούς με μάτια κόκκινα, πόδια τραγίσια και σώμα τριχωτό. Οι άνθρωποι προσπαθούσαν να τους εξουδετερώσουν με διάφορους τρόπους και κυριότερα με τη φωτιά, η οποία καίει συνεχώς στο τζάκι όλο το Δωδεκαήμερο. Διάλεγαν ένα κούτσουρο («δωδεκαμερίτης», «χριστόξυλο») και μάλιστα από αγκαθωτό δέντρο. Με τη στάχτη του ράντιζαν το σπίτι ξημερώματα παραμονής Θεοφανείων τρέποντας σε φυγή τα δαιμόνια.

Σύμφωνα με μια παράδοση:

«Οι Λυκοκαντζαραίοι έρχονται από τη γης αποκάτου. Ούλο το χρόνο πελεκάν με τα τσεκούρια να κόψουν το δέντρο που βαστάει τη γης. Κόβουν κόβουν όσο που μενέσκει λιγάκι ακόμα ως μια κλωνά άκοπο, και λεν «χάισε να πάμε, και θα πέση μοναχό του». Γυρίζουν πίσω της Βάφτισης, και βρίσκουν το δέντρον ολάκερον, ακέριον μπίτι. Και πάλε κόβουν, και πάλ’ έρχονται κι ούλο φτόνι τη δουλειά κάνουν. Κυρίως κάνουν κακό (πνίγουν) στα αβάφτιστα παιδιά. Και στα νησιά φτάνουν οι καλικάντζαροι. Με το καράβι τους. Κάνουν ζημιές: Χύνουν το νερό, τ’αλεύρι, κατουρούν τη στάχτη. Γι αυτό και βάζουν στη φωτιά ρείκια, αλάτι, που κάνουν κρότο, ή ρίχνουν κανένα πετσί να βρωμάει».

Η παράδοση θέλει οι  καλικάντζαροι να γίνονται όσοι γεννιούνται το Δωδεκαήμερο, γιατί έχουν συλληφθεί την ίδια μέρα με το Χριστό. Θέλουν να κάνουν κακό στους ανθρώπους. Είναι άσκημοι, κουτσοί, εριστικοί, ανόητοι γιατί δεν βοηθά ο ένας τον άλλον και για το λόγο αυτό είναι αναποτελεσματικοί στο να κάνουν κακό. Όσους περπατούσαν τη νύχτα έξω τους ανάγκαζαν να χορέψουν μαζί τους (είναι χαρακτηριστικό το παραμύθι με τη Μάρω που γύριζε από το μύλο τη νύχτα).

Οι μυλωνάδες που εργάζονταν στο μύλο, ο οποίος ήταν συνήθως χτισμένος σε μέρος μακριά από τον καθαγιασμένο χώρο του οικισμού, δίπλα σε ποτάμι, είχαν πάρε δώσε με καλικαντζάρους. Σε μια ευτράπελη διήγηση ο μυλωνάς ψήνει πέρδικα ή γουρουνάκι κι ο καλικάντζαρος βάτραχο. Ο μυλωνάς καίει τον καλικάντζαρο με τη σούβλα και του λέει ότι κάηκε ατός του (μόνος του).

Τα Φώτα όλα τα πονηρά πνεύματα φεύγουν με τον αγιασμό. Και τελικά οι καλοί χριστιανοί και οι συνετοί άνθρωποι δεν έχουν τίποτα να φοβούνται από τα μικροσκοπικά πλάσματα του κάτω κόσμου.

Φεύγετε να φεύγουμε, έρχετ’ ο τουρλόπαπας

Με την αγιαστούρα του και με τη βρεχτούρα του.