Περιφορά επιταφίου: Έθιμα και παραδόσεις ανά την Ελλάδα

Περιφορά επιταφίου: Η Μεγάλη Παρασκευή είναι η ημέρα κορύφωσης του Θείου Δράματος το τελετουργικό της οποίας χαρακτηρίζεται από τον στολισμό και την περιφορά Επιταφίου του Κυρίου. Την Ενάτη Ωρα της ημέρας ο Θεάνθρωπος λέει το «Τετέλεσται» και η θεία ψυχή Του κατεβαίνει στον Άδη. Το «Πρωτευαγγέλιο», η πρώτη χαρμόσυνη υπόσχεση του Θεού στους πεσμένους Προπάτορες, αρχίζει να εκπληρώνεται.

Από το πρωί της ίδιας ημέρας, ομάδες παιδιών γυρνούν από σπίτι σε σπίτι και τραγουδούν το μοιρολόι «Σήμερα μαύρος ουρανός», γνωστό και ως «Μοιρολόι της Παναγίας». Σε πολλές περιοχές της χώρας τα κορίτσια της ομάδας κρατούν ένα στεφάνι, πλεγμένο με λουλούδια εποχής, το οποίο στη συνέχεια το εναποθέτουν είτε στον Επιτάφιο, είτε στον τάφο του προσφάτως αποβιώσαντος ενορίτη. Τα Κάλαντα της Μεγάλης Παρασκευής, όπως τα ονομάζει η Λαογραφία, τείνουν σήμερα να εκλείψουν.

Περιφορά επιταφίου: Έθιμα και παραδόσεις ανά την Ελλάδα

Στην Αθήνα, στα γραφικά σοκάκια της Πλάκας, η συνάντηση των Επιταφίων γίνεται μέσα σε κλίμα κατάνυξης, υπό τους ήχους των εγκωμίων του επιτάφιου θρήνου «η ζωή εν τάφω», «άξιον εστί» και «αι γενεαί πάσαι».

Οι επιτάφιοι του ναού του Σωτήρος, της Αγίας Αικατερίνης αλλά και της Παναγίας της Γρηγορούσης συναντιούνται στα γραφικά σοκάκια κοντά στην οδό Κυδαθηναίων, με τους πιστούς να παρακολουθούν την περιφορά.

Στην Ύδρα, στην περιοχή Καμίνι, εκατοντάδες πιστοί αλλά και οι επισκέπτες του νησιού παρακολουθούν το έθιμο της δέησης. Ο επιτάφιος μπαίνει στη θάλασσα υπό τους ήχους του «ω γλυκύ μου έαρ» δημιουργώντας μια ατμόσφαιρα κατανυκτική. Με αυτόν τον τρόπο ευλογούνται τα νερά και γίνεται δέηση υπέρ των ναυτικών που ταξιδεύουν, για ήσυχα ταξίδια και καλό γυρισμό.

Στην Ουρανούπολη της Χαλκιδικής το στόλισμα του Επιταφίου είναι έργο πολύμηνης προσπάθειας. Εδώ και οχτώ χρόνια οι γυναίκες της περιοχής, χρησιμοποιώντας 70.000 πέρλες και 30.000 λουλούδια, στολίζουν τον επιτάφιο, «πατώντας» πάνω σε σχέδια της βυζαντινής παράδοσης. Σχέδια από τοιχογραφίες της Θεολογικής σχολής της Χάλκης αλλά κυρίως μοναστηριών της Αθωνικής Πολιτείας κοσμούν τον επιτάφιο της περιοχής κάθε χρόνο, αναδεικνύοντας, έτσι, την παράδοση που χάνεται στα βάθη του Βυζαντίου.

Ο επιτάφιος στην Χαλκιδική

Στον μητροπολιτικό ναό του Αγίου Βασιλείου στην Τρίπολη γυναίκες της ενορίας με περισσότερες 550.000 πέρλες και λουλούδια σχηματίζουν πάνω στον επιτάφιο την κεντημένη επιγραφή «ώσπερ Πελεκάν» στο κόκκινο χρώμα του αίματος. Το στόλισμα του Επιταφίου απαιτεί ώρες εργασίας, μεράκι και προσευχή καθώς ο τελικός στολισμός γίνεται από δύο ή τέσσερα χέρια, προκειμένου η αποτύπωση του σχεδίου να είναι ομοιόμορφη.

Στην Ανατολική Κρήτη, την ώρα που ο ιερέας διαβάζει το πρώτο ευαγγέλιο των Μεγάλων Ωρών, η παπαδιά μέσα στον ναό κάνει προζύμι, το οποίο μοιράζει κατόπιν στις γυναίκες του χωριού. Η μέρα αποτελεί γενική νηστεία από λάδι, συνήθως δεν τηρείται ξηροφαγία ή παρασκευάζονται φαγητά ανάλαδα.

Στη Σάμο παρασκευάζουν ειδικό άρτο, το «φτάζυμο» (επτάζυμο), ενώ συχνή είναι η τελετουργική κατανάλωση ξιδιού, σε ανάμνηση του όξους που πότισαν τον Χριστό πάνω στον σταυρό. Επίσης, σε πολλά χωριά οι άντρες δεν ασχολούνται με μαστορέματα, και ιδιαίτερα με καρφώματα, που παραπέμπουν στον τρόπο θανάτου του Χριστού. Την ώρα της περιφοράς του επιταφίου σε πολλές περιοχές καίνε ομοιώματα του Ιούδα.

Στις Σέρρες έβαζαν μπροστά στην πόρτα τους, πάνω σε ένα τραπέζι, την εικόνα του Χριστού, στολισμένη με λουλούδια και δίπλα άναβαν κεριά και λιβάνι. Μέσα σε ένα πιάτο είχαν φυτεμένη φακή ή κριθάρι που μόλις είχε αρχίσει να βγαίνει.

Στη Μυτιλήνη, όταν τελειώσει η περιφορά, «αρπάζουν» τα λουλούδια, γιατί πιστεύουν πως κλεμμένα έχουν πιο θαυματουργές ιδιότητες. Τα «Χριστολούλουδα» τα φυλάνε για το καλό. Με αυτά γιατρεύουν τον πονοκέφαλο, τα κάνουν φυλαχτά και με αυτά γαληνεύουν τη θάλασσα όσοι ταξιδεύουν, σύμφωνα με την παράδοση.

Στη Νάξο, δεν φιλάνε τη Μεγάλη Παρασκευή, γιατί με το φιλί του πρόδωσε ο Ιούδας τον Χριστό, ενώ δεν σφάζουν, «για το αίμα του Χριστού».

Φωτογραφία Eurokinissi

Στην Αμοργό, τη Μεγάλη Παρασκευή το απόγευμα προσφέρονται ψωμί, ελιές και νηστίσιμα γλυκά σε κατοίκους και επισκέπτες. Το ίδιο βράδυ, κατά την περιφορά του Επιταφίου στα χωριά, οι γυναίκες, από τις πόρτες και τα παράθυρα των σπιτιών, ραίνουν τον κόσμο με κολόνιες και αρώματα.

Στη Μάρπησσα της Πάρου, το βράδυ της Μ. Παρασκευής μέσα σε ατμόσφαιρα κατάνυξης, οι επισκέπτες βιώνουν τα πάθη του Κυρίου. Κατά μήκος της περιφοράς του Επιταφίου και σε χαρακτηριστικά σημεία λαμβάνουν χώρα σκηνές από τη ζωή και τα πάθη του Χριστού. Σ’ αυτές συμμετέχουν νέοι, νέες και παιδιά ντυμένα με ρούχα της εποχής του Χριστού. Το γενικό κλίμα συγκίνησης και κατάνυξης μεταφέρει τους πιστούς στην ανάσταση του Λαζάρου, στην είσοδο στα Ιεροσόλυμα, στη μετάνοια της Μαγδαληνής, στον Μυστικό Δείπνο, στην προσευχή στο Όρος των Ελαιών, στον Πόντιο Πιλάτο, στην ανάβαση στον Γολγοθά, στην κρεμάλα του Ιούδα, στη Σταύρωση, στην Αποκαθήλωση και στον επιτάφιο του Χριστού.

Στη Σκιάθο και σε όσες περιοχές ακολουθούν το Αγιορείτικο τυπικό η περιφορά του Επιταφίου γίνεται τις πρώτες πρωινές ώρες του Μεγάλου Σαββάτου.

Στη Ναύπακτο η περιφορά του Επιταφίου συνδυάζεται με ρίψη πυροτεχνημάτων στο λιμάνι, σε ανάμνηση της ηρωικής προσπάθειας του μπουρλοτιέρη Ανεμογιάννη να πυρπολήσει την τουρκική ναυαρχίδα στο χώρο αυτό.

Στην Κέρκυρα η περιφορά των Επιταφίων ξεκινά το απόγευμα της Μεγάλης Παρασκευής από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στο Παλαιό Φρούριο. Μέχρι της 9:30 το βράδυ, από κάθε εκκλησία βγαίνει ο Επιτάφιος με την απαραίτητη μπάντα της ενορίας, τις χορωδίες, τους πιστούς. Τελευταίος βγαίνει ο μεγαλοπρεπέστατος επιτάφιος της Μητρόπολης.

Στη Θράκη, ένα από τα έθιμα είναι και το «κάψιμο του Ιούδα». Οι νεότεροι συνήθως, αφού φτιάξουν το ομοίωμα του Ιούδα, το περιφέρουν από σπίτι σε σπίτι και ζητούν κλαδιά. Τη Μεγάλη Παρασκευή, μετά την περιφορά του Επιταφίου, θα βάλουν φωτιά στα κλαδιά αυτά και θα «κάψουν» τον Ιούδα. Συνηθίζεται μέρος της στάχτης αυτής, να το ρίχνουν στα μνήματα.

Στη Νέα Πέραμο Καβάλας, κατά την περιφορά του επιταφίου, οι κάτοικοι σε κάθε γειτονιά της πόλης αναβιώνουν ένα πολύ παλιό έθιμο: καίουν από ένα ομοίωμα του Ιούδα, τη στιγμή που η πομπή του επιταφίου περνάει από τους δρόμους. Ολόκληρη η πόλη εκείνη τη νύχτα φωτίζεται από τις δεκάδες φωτιές, που ανάβουν οι κάτοικοι, στέλνοντας έτσι το μήνυμα της κάθαρσης, αλλά και της αιώνιας ανάστασης.

Στη συνοικία Καμίνι της Ύδρας, ο Επιτάφιος μπαίνει στη θάλασσα και διαβάζεται η ακολουθία του.

Στη Ζάκυνθο το μεσημέρι της Μεγάλης Παρασκευής, πλήθος πιστών συμμετέχει στην περιφορά του Εσταυρωμένου που διασχίζει όλη την πόλη. Στις 2 μ.μ. στον Ιερό Ναό του Αγίου Νικολάου του Μώλου εκτός από τον Εσταυρωμένο λιτανεύεται και η εικόνα της «Mater Dolorosa», δηλαδή της Παναγίας του Πάθους. Η λιτανεία διασχίζει σχεδόν όλη την πόλη και επιστρέφει στην πλατεία Σολωμού, όπου, πάνω σε βάθρο, ο Μητροπολίτης ευλογεί τον κλήρο και το λαό με τον Εσταυρωμένο. Η λιτανεία καταλήγει στον ίδιο ναό, όπου γίνεται η εναπόθεση του Χριστού στον Επιτάφιο.

Στην Ίο μετά την Αποκαθήλωση, οι νέοι του νησιού παίζουν τις «μπάλες», ένα παιχνίδι με μικρές σιδερένιες κόκκινες και πράσινες μπάλες. Κατά την Περιφορά των Επιταφίων των δύο Ενοριών του νησιού, τα Εγκώμια ψάλλονται από χορωδίες γυναικών και κοριτσιών.

Στο χωριό Πλάκες της Μήλου το απόγευμα της Μεγάλης Παρασκευής γίνεται η αναπαράσταση της Αποκαθήλωσης του Χριστού.

Στο χωριό Πύργος της Σαντορίνης μετά την Αποκαθήλωση βγαίνει το «Τάνταλο» στους δρόμους του χωριού για να αναγγείλει το γεγονός και οι καμπάνες ηχούν πένθιμα. Η περιφορά του Επιταφίου σημαίνεται από μικρές φωτιές σε λυχναράκια. Οι γυναίκες από τις αυλές των σπιτιών ραίνουν την πομπή του Επιταφίου με ροδόνερο.

Στη Σύρο οι Καθολικοί επιτάφιοι από τις εκκλησίες των Ευαγγελιστών και του Αγίου Γεωργίου συναντώνται με τους Ορθόδοξους από τους ναούς της Μητροπόλεως (Μεταμόρφωσης) του Αγίου Νικολάου και της Κοιμήσεως, μετά το τέλος της περιφοράς στην κεντρική πλατεία Μιαούλη. Ακολουθεί κατανυκτική δέηση και ψάλλονται τροπάρια της Μεγάλης Παρασκευής από τη χορωδία του Αγίου Νικολάου και Ιεροψάλτες.

Στην Τήνο οι περιφορές των Επιταφίων στη Χώρα συγκλίνουν στη μαρμάρινη εξέδρα της παραλίας, ενώ ο Επιτάφιος της Ενορίας του Αγίου Νεκταρίου καταλήγει μέσα στη θάλασσα, στην περιοχή Καλάμια στα Κιόνια.

Στο Αγρίνιο, αμέσως μετά την περιφορά των επιταφίων, αναβιώνει το έθιμο των χαλκουνιών.Τα χαλκούνια είναι αυτοσχέδιες εκρηκτικές κατασκευές που αποτελούνται από έναν μεγάλο κύλινδρο γεμάτο με ένα μείγμα μπαρουτιού και ένα φυτίλι στο άκρο. Η ιστορία τους χάνεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας όταν οι Βραχωρίτες (νυν Αγρινιώτες) τα άναβαν κατά την περιφορά του Επιταφίου για να απομακρύνουν τους αλλόθρησκους.