El Pais: Γιατί ο χρόνος κυλάει όλο και πιο γρήγορα;

Ο χρόνος είναι μία σταθερά που διαμορφώνει διαχρονικά τις ζωές των ανθρώπων. Ωστόσο, η πρόσληψη που έχουμε για το χρόνο δεν ήταν πάντα και παντού η ίδια. Βασικότεροι σταθμοί θεωρούνται η μετάβαση από την αγροτική στη βιομηχανική – καπιταλιστική οικονομία κοινωνία, αλλά και η σημερινή μας εποχή, εποχή ενός «όψιμου καπιταλισμού» που περιορίζει τους ίδιους τους χρόνους της ζωής μας, η οποία έχουμε την εντύπωση ότι κυλάει πιο γρήγορα από ό,τι στο παρελθόν.

Η ζωή μας είναι φτιαγμένη από τον χρόνο, είμαστε ο χρόνος, κι όμως ο χρόνος είναι μυστηριώδης, ελαστικός και ταυτόχρονα αδυσώπητος. Επιμένει να φύγει και με τη φυγή του εξαντλούμε τον εαυτό μας μέχρι να εξαφανιστούμε.

Πέρα από ψυχολογίες και φιλοσοφίες, ο χρόνος άρχισε να μετριέται χρησιμοποιώντας (περισσότερο ή λιγότερο) περιοδικά φυσικά φαινόμενα: την περιστροφή της Γης που παράγει τη διαδοχή ημερών και νυχτών ή τη μετάφρασή του, που μας προσφέρει τον κύκλο των εποχών και το πέρασμα με τα χρόνια. Μερικές από τις παλαιότερες τεχνολογίες, αρκετά εξελιγμένες για την εποχή, αλλά και αρκετά ανακριβείς, όπως το ηλιακό ρολόι ή το ρολόι του νερού (η κλεψύδρα), χρησίμευαν για να βάλουν σε τάξη τον χρόνο, δηλαδή τη ζωή.

Μια μεγάλη αλλαγή ήρθε όταν τα μηχανικά ρολόγια μπόρεσαν να τοποθετηθούν στην κορυφή των καμπαναριών: η ώρα ήταν ήδη συντονισμένη για όλη την πόλη, που ήξερε πότε ήταν η ώρα να δουλέψει ή να πάει στη λειτουργία. Ο χρόνος απέκτησε μια ορισμένη κοινωνική διάσταση και έγινε θεμελιώδης για τον εκκολαπτόμενο καπιταλισμό: στα εργοστάσια, τα ρολόγια και τα ξυπνητήρια ρύθμιζαν τη γκρίζα και μηχανική ζωή των προλετάριων. Χρειαζόταν να γνωρίζουμε την ακριβή ώρα επιχειρηματικής δραστηριότητας, μεταφοράς εμπορευμάτων, για τη σωστή λειτουργία των ανταλλαγών. Έτσι, τα πρώτα τρένα που έβγαιναν στον ατμό έφυγαν και έφτασαν σε διαφορετικά σημεία χωρίς να επισυμβεί χρονικό χάος. Ο χρόνος, όπως τον χρησιμοποιούμε και τον αντιλαμβανόμαστε τώρα, είναι προϊόν της Βιομηχανικής Επανάστασης.

Γι’ αυτό, ο χρόνος αποσπάστηκε από το καμπαναριό, όπου έδινε μόνο τον χρόνο της πόλης, και έγινε παγκόσμιος. Πριν, κάθε μέρος στον κόσμο είχε τη δική του ώρα, το δικό του μεσημέρι, όταν δηλαδή ο ήλιος ήταν στο ζενίθ του. Τώρα υπήρχε ένα παγκόσμιο μεσημέρι, αυτό του μεσημβρινού του Γκρίνουιτς, και οι άλλες ζώνες ώρας πρόσθεταν ή αφαιρούσαν ώρες από εκείνη την ώρα αναφοράς. Ο χρόνος, παρά την τακτοποίηση, παρά τα ατομικά ρολόγια που τον μετρούν με την υψηλότερη γνωστή ακρίβεια (ο τρέχων υπερακριβής ορισμός του δευτερολέπτου είναι «η διάρκεια 9.192.631.770 περιόδων της ακτινοβολίας που αντιστοιχεί στη μετάβαση μεταξύ των δύο υπερλεπτών επιπέδων της βασικής κατάστασης του Καισίου 133 άτομο»), παραμένει ένα άπιαστο ζήτημα.

Αλλά το πιο περίεργο πράγμα που έχει συμβεί στον χρόνο τον τελευταίο καιρό μάλλον δεν είναι θέμα μελέτης για φυσικούς, αλλά για κοινωνιολόγους: ο χρόνος έχει επιταχυνθεί τρομερά και φαίνεται όλο και πιο σπάνιος (βλ. το βιβλίο Slaves of time. Accelerated lives in digital capitalism, της Judy Wajcman, εκδ. Paidós). Φαίνεται ότι δεν υπάρχει χρόνος για τίποτα, ότι τρέχουμε παντού, ότι όλα πρέπει να είναι στιγμιαία, ενώ εμείς οι άνθρωποι του όψιμου καπιταλισμού ζούμε βυθισμένοι στην ακολασία και την αποθάρρυνση. Έχουν εμφανιστεί μάλιστα πρωτοβουλίες για «την ανάγκη επανοικειοποίησης του απαλλοτριωμένου χρόνου ζωής, συνεχώς και καθημερινά. Ένας τρόπος να πάω από το «η ζωή δεν μου δίνει» στο «έχω τον δικό μου ρυθμό». Μια δέσμευση για «χρονική ποικιλομορφία».