Ο κοσμοπολίτης συγγραφέας της ελευθερίας

Ένας από τους ελκυστικότερους τίτλους βιβλίου, το «Σύντομο καλοκαίρι της Αναρχίας», χαρίζει στον μη αναρχικό συγγραφέα του την παγκόσμια αναγνώριση και την διείσδυση σε ευρύτατα αναγνωστικά κοινά, που σπεύδουν να μάθουν τον συγγραφέα με το πολύπλοκο έργο και με το κατεξοχήν αντιεμπορικό ονοματεπώνυμο: Χανς Mάγκνους Εντσενσμπέργκερ.

Ο Εντσενσμπέργκερ είναι απλός μες στην πολυπλοκότητά του.

Γράφει, από νέος, το επόμενο βιβλίο του, βάσει ενός προδιαγεγραμμένου σχεδίου που έχει καταστρώσει μέχρι την τελευταία λεπτομέρειά του. Ο μηχανικός πατέρας του και η εκπαιδευτικός μητέρα πρέπει να συνέβαλαν σε αυτό το προτέρημα. Κάπως έτσι γίνεται επίμονος και άρα, υπομονετικός. Ακολουθεί λαμπρές σπουδές στη φιλολογία και στη φιλοσοφία και ολοκληρώνει τη διατριβή του στην ποίηση του Μπρετάνο, μεταιχμιακού ποιητή του ρομαντισμού και του ιδεαλισμού, νοσταλγού των προνεωτερικών αχρήματων ερώτων. Ο ήρεμος ακαδημαϊκός βίος ανοίγεται μπροστά του. Κρατά την ηρεμία και αρχίζουν οι αντιστάσεις και οι αποδράσεις.

Μεγαλωμένος μέσα στο ναζισμό και τα πολεμικά απόνερά του, γνωρίζει από πρώτο χέρι τις πιο ολοκληρωτικές αναπαραστάσεις της εξουσίας και τις φρικαλεότητες που κινητοποιεί στο ορμέμφυτο του κάθε ανθρώπου. Βιοπορίζεται δημοσιογραφώντας, χωρίς όμως να νοιώσει ποτέ πραγματικός δημοσιογράφος. Το εξομολογείται σε συνεργάτη του, το αντιλαμβάνεται ο διευθυντής του. Η απόλυση. Τα ανατρεπτικά ταξίδια αρχίζουν να διαδέχονται το ένα το άλλο.

Μελετά με ακαδημαϊκή πειθαρχία μαρξιστές και αναρχικούς. Η ελευθερία της μεταπολεμικής Γερμανίας τού πέφτει στενή. Στρίβει αριστερά. Δουλεύει βιομηχανικός εργάτης για να νοιώσει την προλεταριακή ελευθερία της φάμπρικας. Περνά στο Gruppe 47, μια ομάδα διανοουμένων που εργάζονται μπρος στη βιομηχανική αλυσίδα. Μεγάλος, θα εξομολογηθεί ότι περίμενε το σχόλασμα για να απλώσει τα πόδια του στον τοίχο να κυκλοφορήσει το αίμα. Η ελευθερία δεν κρύβεται στους μαοικούς τρόπους διαβίωσης που σπάζουν τη διάκριση της δουλειάς σε πνευματική και χειρωνακτική, συμπεραίνει, γιατί το πράττουν με τη βία.

Κατακεραυνώνει την υποκριτική ελευθερία της γερμανικής κοινωνίας και δημοκρατίας, απορρίπτει όμως και τον κινεζικό μαοισμό. Έχει ήδη στην πλάτη του δυο καλοσχεδιασμένους φακέλους. Έναν μπλε και έναν πολύ χειρότερο: κίτρινο με κόκκινα κινεζικά καλλιγραφικά γράμματα. Επόμενες στάσεις η Μέκκα του παγκόσμιου σοσιαλισμού και η Λατινική Αμερική με τα κουβανέζικα εγχειρήματά της μα κυρίως η γνωριμία του με τον ελευθεριακό – αναρχικό χώρο. Γοητεύεται από το «πάθος για τη λευτεριά», που έχει και τις νίκες του, τις σύντομες νίκες του.

Το «Σύντομο καλοκαίρι της Αναρχίας» το γράφει ενθουσιασμένος. Το βιβλίο – σφραγίδα γίνεται ανάρπαστο, προς μεγάλη έκπληξη του Εντσενσμπέργκερ και των άθλιων οικονομικών του. Οι περιγραφές της κοπελιάς μιλάνε για υποχρεωτική «νηστεία» δυο μέρες την εβδομάδα. Η ιστορία του ισπανικού εμφυλίου. Η σύντομη και ηφαιστειώδης ζωή του Ντουρούτι, του ξακουστού Ισπανού αναρχικού «ηγέτη» (οι αναρχικοί δεν έχουν ως γνωστόν ηγέτη), που σκοτώθηκε με αμφιλεγόμενο τρόπο το πρώτο καλοκαίρι του ισπανικού Εμφυλίου.

Το βιβλίο πίνεται μονομιάς. Οι Αναρχικοί κερδίζουν, για πρώτη φορά στην ιστορία τους. Ανατρέπουν τους εξουσιαστές, αλλά δεν ξέρουν τι να κάνουν την εξουσία. Έχουν όμως ένα θαυμάσιο αισθητήριο: αντιλαμβάνονται ότι ο Ετσενσμπέργκερ δεν είναι πράκτορας, τον καλούν να μιλήσει στις συλλογικότητές τους και εκείνος πάει με χαρά, καλοντυμένος πλέον. Το βιβλίο είναι πράγματι σημαντικό και καλό είναι να διαβάζεται μαζί με την «Ιστορία της Αναρχίας» του Max Nettlau. Δεν κακοχαρακτηρίζεται κανένας άνθρωπος, ούτε καμιά βιβλιοθήκη. Ο Ζήνων είναι άλλωστε, με μια έννοια, ο πρώτος αντιιεραρχικός φιλόσοφος.

Αδικείται όμως ο Ετσενσμπέργκερ, γιατί η γνώση του για το πολυσχιδές έργο του εξαντλείται στο «Σύντομο καλοκαίρι». Γράφει συνολικά δέκα μυθιστορήματα και βιογραφίες, μια συλλογή διηγημάτων, θεατρικά έργα, πολλή ποίηση, ευάριθμες μεταφράσεις και, κάτι που ξεφεύγει συχνά από τους κριτικούς, σημαντικά βιβλία για παιδιά και νέους. Θεματολογικά, παρατηρείται μια σαφής και σταδιακή μετατόπιση από τις σφοδρές κοινωνικές και πολιτικές κριτικές της αστικής κοινωνίας και της κρατικής συγκρότησης προς λιγότερο πολιτικώς φορτισμένα έργα και προς περισσότερο υπαρξιακά ζητήματα, τα οποία προσεγγίζει με μια δυσεύρετη προσοχή και με ειρωνική διάθεση. Η ελευθερία, αντιλαμβάνεται, σταματά εκεί που αρχίζει η ελευθερία του άλλου, παρά τον ιδιαίτερα αφηρημένο χαρακτήρα της φιλελεύθερης διατύπωσης.

Ο Έτσενσμπέργκερ διατηρεί το κριτικό πνεύμα ως το τέλος της ζωής του, χωρίς να γίνεται αποκαθηλωτικός και κυνικός. Για παράδειγμα, διατηρεί τον φιλελεύθερο προσανατολισμό του αλλά, την ίδια στιγμή, κάνει μια κριτική επισήμανση, σφάζοντας με το βαμβάκι «εκείνο το γλυκό τέρας των Βρυξελλών». Εγκαταλείπει τις ευρείες αναλυτικές κατηγορίες και ανακαλύπτει το πιο απλό και καθημερινό. Η αστική τάξη πραγμάτων και το γκρέμισμά της δίνουν τη θέση τους στον έρωτα, στη ζωή, στη φιλία.

Μάλλον δανδής στους τρόπους. Προσεκτικός στο ντύσιμο. Χαμηλόφωνος συνομιλητής που ακούει προσεκτικά τον άλλον, τον σέβεται. Με μια εκνευριστική τάξη στο γραφείο του και με μια ατελείωτη συλλογή από μολύβια που ξύνει σαν παιδί. Ο Ετσενσμπέργκερ θαύμαζε τις μελαχρινές γυναίκες, τα παιδιά και τους νέους, του άρεσε να ακούει σε πλατείες και πάρκα της Στουτγάρδης και του Μονάχου παιδικές ιστορίες, εφηβικές διηγήσεις, όνειρα των νέων. Παρακολουθούσε πολλές κινηματογραφικές ταινίες εποχής και προτιμούσε τις ήρεμες μπυραρίες με τη διακριτική μουσική.

Εκτός από το «Σύντομο καλοκαίρι της Αναρχίας», σε διαδοχικές εκδόσεις από τον «Οδυσσέα», στην ελληνική γλώσσα κυκλοφορούν τα ακόλουθα βιβλία, με την παρότρυνση για την συλλογή ποιημάτων «Ιστορία των νεφών και άλλα ποιήματα» και το διήγημα «Η Ιωσηφίνα και εγώ»:  «Τα σύντομο καλοκαίρι της αναρχίας», εκδ. Οδυσσέας.  «Μηδενιστές», εκδ. Ελεύθερος Τύπος.  «Αναβρασμός», εκδ. Εστία.

 «Το πειραχτήρι των αριθμών», εκδ. Ψυχογιός.  «Γλυκό τέρας Βρυξέλλες», εκδ. Νεφέλη.  «Ιστορία των νεφών», εκδ. Πανοπτικόν.  «Χαμερστάιν ή περί ιδιορρυθμίας», εκδ. Καστανιώτης.  «Η Ιωσηφίνα και εγώ», εκδ. Scripta.  «Πολιτική και πολιτισμός», εκδ, Scripta.  «Για μια θεωρία των μέσων επικοινωνίας», εκδ. Επίκουρος.  «Περιβάλλον και ποιότητα ζωής», εκδ. Επίκουρος.  «Εφτά ταξίδια μέσα στον χρόνο», εκδ. Ψυχογιός.  «Υπό την απειλή εμφυλίων πολέμων», εκδ. Ψυχογιός.