Η γοητεία της μοναξιάς

Θεωρούμε τη μοναξιά φοβερή. Όμως άλλο μοναξιά και άλλο μοναχικότητα. Η μοναχικότητα είναι μάλλον μια προτίμηση στο να ζει κανείς μόνος, γιατί δεν ανέχεται τους άλλους. Η μοναξιά, ή αλλιώς η στιγμιαία απομόνωση, είναι από την άλλη πλευρά μια αναγκαία στάση προκειμένου κανείς να ανασυνταχθεί, να «γεμίσει τις μπαταρίες του» και να βάλει τον υποκειμενικό του κόσμο σε τάξη.

Ζούμε σε μια κοινωνία που λατρεύει την ανεξαρτησία, αλλά φοβάται την αποξένωση. Πράγμα ίσως αναμενόμενο σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από επιτάχυνση και υπερ-επικοινωνία. Ο πληθυσμός της γης διπλασιάστηκε μέσα σε πενήντα χρόνια. Στις μητροπόλεις του κόσμου η αύξηση του πληθυσμού και η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας έφεραν επανάσταση στις ανθρώπινες σχέσεις. Τα κινητά τηλέφωνα και το Ίντερνετ επέκτειναν την επικράτεια του χώρου εργασίας σε κάθε μέρος της ζωής μας: οι ορειβάτες των Ιμαλάϊων κρατούν φορητούς ραδιοπομπούς για να επικοινωνούν με το σπίτι τους.

Σύμφωνα με τους New York Times κατευθυνόμαστε προς μια εποχή που τα «κινητά τηλέφωνα, τα ηλεκτρονικά φάιλοφαξ και οι κάθε είδους συσκευές μεταβίβασης δεδομένων θα μας κρατούν οριστικά όλους σε επαφή». Και όμως. Κατά έναν άλλο και βαθύτερο τρόπο βρισκόμαστε οριστικά εκτός επαφής. Η ανάγκη για γνήσια και εποικοδομητική μόνωση έχει χαθεί οριστικά. Κι αυτό ισχύει για τον καθένα μας.

Τώρα περισσότερο από κάθε άλλη φορά χρειαζόμαστε την απομόνωσή μας. Η μοναξιά μας δίνει τη δύναμη να ρυθμίσουμε και να τακτοποιήσουμε τη ζωή μας. Μπορεί να μας διδάξει την αντοχή και την ικανότητα να ικανοποιούμε τις ανάγκες μας. Σαν «αναπληρωτές ενέργειας», οι εμπειρίες της γαλήνιας απομόνωσής μας προσφέρουν την τόσο απαραίτητη ανάπαυση. Φέρνουν στην επιφάνεια την επιθυμία μας για εξερεύνηση, ακονίζουν την περιέργεια μας για το άγνωστο, την επιθυμία να είμαστε ξεχωριστοί, την ελπίδα μας για ελευθερία. Οι ώρες της μοναξιάς είναι το καύσιμο της ζωής.

Η ανάγκη να είμαστε μόνοι, όσο και η ανάγκη για επαφή με τους άλλους είναι και τα δύο εξίσου βασικά για την ανθρώπινη ευτυχία κι επιβίωση. Και τα δύο διαθέτουν εξίσου προκλητικά επιχειρήματα. Η μητέρα φύση δίνει μεγάλη προτεραιότητα στη μόνωση: ο ύπνος είναι ο τρόπος της φύσης για εξασφάλιση της απομόνωσης. Αλλά αν λάβουμε υπόψη μας το πόσο πληθαίνουν οι περιπτώσεις αϋπνίας και πόσο αυξάνονται οι πωλήσεις υπνωτικών χαπιών, φαίνεται ότι ακόμη και αυτή η βασική διέξοδος για μόνωση κινδυνεύει.

Το λάθος μας βρίσκεται στο γεγονός ότι υποθέτουμε πως μοναξιά και επαφή είναι πράγματα αντίθετα. Είναι αντίθετα, μόνο όταν συγκρίνονται μεταξύ τους. Η θεραπευτική όψη της μόνωσης δεν έχει περάσει απαρατήρητη από τη σύγχρονη ψυχολογία: το «time out», διάλειμμα, θεωρείται ως κατάλληλη στρατηγική, ως θεραπευτής.

Ωστόσο, εκφράσεις όπως «time out» και «break» υπονοούν ότι στο θέατρο της ζωής η επαφή και η διέγερση είναι το σημαντικότερο, ενώ η μοναξιά απλώς ένα μικρό διάλειμμα. Στην πραγματικότητα, το ένα εμπλουτίζει το άλλο. Ας ανακαλύψουμε λοιπόν τις χαρές της μοναξιάς.

Η γοητεία της μοναξιάς

Κατά τον περασμένο αιώνα ο τρόπος που αντιμετωπιζόταν η μοναξιά άλλαξε δραματικά. «Μόνος» δεν σήμαινε πάντα έλλειψη άλλων. Η λέξη εμφανίζεται για πρώτη φορά στο μεσαίωνα και αρχικά σήμαινε την πληρότητα της ύπαρξης. Στη θρησκευτική ορολογία της Δύσης, “solitude” (μοναξιά) σήμαινε την εμπειρία της “ένωσης με το Θεό”. Εκεί παραπέμπει και η στάση πολλών ασκητών. Ωστόσο, όλα τα σύγχρονα νοήματα της λέξης υπονοούν την έλλειψη κάποιου πράγματος. Αναπόφευκτα η μοναξιά αμφισβητείται κοινωνικά, όταν δεν απορρίπτεται. Ακόμη χειρότερα, οι άνθρωποι συνδέουν τη μοναξιά με αντικοινωνικές στάσεις.

Η ίδια η ιδέα της μοναξιάς ίσως θυμίζει βαθιά θαμμένες παιδικές φοβίες εγκατάλειψης και παραμέλησης και αναγκάζει μερικά άτομα να απορροφώνται στη δράση και να αναλώνονται πλήρως στις επαφές, στις σχέσεις και την υπερ-επικοινωνία. Παρ’ όλα αυτά, η μοναξιά δεν μπορεί να εξαφανιστεί εντελώς από τη ζωή μας, ούτε και θα έπρεπε. Μας θυμίζει αφενός ότι δεν έχουμε κατανοήσει πλήρως τον υποκειμενικό κόσμο μας και αφετέρου ότι δεν βρίσκουμε το χρόνο να έλθουμε σε επαφή με τον εσωτερικό εαυτό μας – να είμαστε μόνοι.

Μόλις τώρα η ψυχολογία αρχίζει να κάνει διάκριση ανάμεσα στη μοναξιά και τη μοναχικότητα. Η μοναχικότητα δεν συνεπάγεται ενδοσκόπηση, αυτογνωσία, εσωτερική γαλήνη και ισορροπία, αλλά μάλλον μια προτίμηση στο να ζει κανείς μόνος, γιατί δεν ανέχεται τους άλλους, γιατί είναι μυγιάγγιχτος, ευερέθιστος, μη υπομονετικός, ιδιότροπος, αντικοινωνικός. Η μοναξιά, ή αν θέλετε η στιγμιαία απομόνωση, είναι από την άλλη πλευρά μια αναγκαία στάση προκειμένου κανείς να ανασυνταχθεί, να γεμίσει τις μπαταρίες του, να βάλει τον υποκειμενικό του κόσμο σε τάξη.

Η μοναξιά στις σχέσεις

Η επιθυμία των περισσότερων ανθρώπων για μια σχέση, για ένα συγγενή, ένα φίλο, δεν οφείλεται στη μοναξιά, ούτε και θεραπεία είναι η ανεύρεση κάποιου άλλου. Τα άτομα μέσα σε μια πολλή δεμένη οικογένεια μπορεί να είναι εξίσου άγνωστα και μοναχικά, όσο και εκείνα που ζουν μόνα τους. Η προσκόλληση στο σύντροφο δεν σημαίνει αυτομάτως και σωστές σχέσεις. Σε μερικές περιπτώσεις οι σχέσεις διατηρούνται με κόστος, υπερβολικές υποχωρήσεις και συμβιβασμούς.

Πολλοί παραδέχονται ότι ασφυκτιούν, ή νιώθουν αιχμάλωτοι μέσα σε μια σχέση. Υπάρχουν φυσικά και πετυχημένες σχέσεις. Αλλά αν ο άνθρωπος είναι, όπως έλεγε ο Αριστοτέλης, «πολιτικό ζώον», αν δηλαδή είμαστε κατά βάση κοινωνικά ζώα, γιατί θα έπρεπε η δέσμευση να είναι τόσο έντονη; Μήπως το μεγαλύτερο λάθος μας είναι ο τρόπος με τον οποίο βλέπουμε τη μοναξιά; Ακριβώς όπως η ανάγκη για τροφή ικανοποιείται με πολλούς τρόπους, έτσι κι ο χρόνος της μοναξιάς μπορεί να βρεθεί όταν είμαστε μαζί με κάποιον άλλον, μέσα στο πλήθος, στο λεωφορείο ή στο μετρό, στον ύπνο ή κατά την εγρήγορση, ακόμη και σε επιλεγμένη απομόνωση.

Δεν απαιτείται καν ησυχία και ηρεμία. Ο μοναχικός χρόνος μπορεί να βρεθεί μέσα σε μια αίθουσα γεμάτη ανθρώπους που χορεύουν, σε ένα γήπεδο ή κατά την προσευχή, σε ένα ταξίδι στη φύση, σε κατάσταση διαλογισμού, σε μια δημιουργική δραστηριότητα, μπροστά στον ηλεκτρονικό υπολογιστή ή με το σύντροφό σας. Μπορείτε να είστε μόνοι μαζί με άλλους.

Ο Ραλφ Έμερσον, ο διάσημος Αμερικανός ποιητής, γράφει κάπου τα εξής: «Είναι εύκολο να ζεις σύμφωνα με τις γνώμες των άλλων. Είναι επίσης εύκολο, αν είσαι ερημίτης, να ζεις σύμφωνα με το δικό σου τρόπο. Αλλά αληθινά μεγάλος είναι εκείνος που μέσα στον κόσμο διατηρεί με τέλεια πραότητα την ανεξαρτησία της μόνωσής του».

Έχει αυτό άραγε εφαρμογή στην καθημερινή ζωή;

Λόγοι επαγγελματικοί με έκαναν, πριν πολλά χρόνια, να συναναστρέφομαι έναν ηλικιωμένο κύριο. Κάθε φορά που συναντιόμασταν κι έπρεπε να θίξουμε οικονομικά θέματα, αυτός ξεκινούσε τη συζήτηση με μια ιστορία από το παρελθόν του. Έχοντας ζήσει πολυτάραχη ζωή σε δύο ηπείρους, είχε άφθονα επεισόδια να διηγηθεί με ήρωα τον ίδιο.

Στην αρχή σκέφθηκα πως το έκανε για να καθυστερήσει την είσοδό μας στα φλέγοντα θέματα ή ότι λόγω ηλικίας το μυαλό του γλιστρούσε στο παρελθόν. Μετά από καιρό κατάλαβα πως με αυτόν τον λίγο έντεχνο και ενστικτώδη τρόπο κατάφερνε να δημιουργεί την κατάλληλη ατμόσφαιρα που του επέτρεπε να διατηρεί την αυτοκυριαρχία και την αυτοσυγκέντρωση του, με αποτέλεσμα να παραμένει ευθυγραμμισμένος με τον εαυτό του.

Μοναξιά και δημιουργικότητα

Λέγεται πως ο Δημόκριτος ζούσε μερικές φορές βίο ερημίτη, ενδιατρίβοντας ακόμη και σε τάφους, όπου ασκούσε ποικιλοτρόπως τη σκέψη του. Υπερβολική ή όχι, η αρχαία αυτή μαρτυρία θέλει να πει πως οι δημιουργικές λύσεις της ζωής απαιτούν μοναξιά. Η μοναξιά χρειάζεται για τις ασυνείδητες λειτουργίες – όπως είναι οι συνειρμοί- και τα άλυτα προβλήματα. Κάποιοι άνθρωποι μας εμπνέουν, οι πληροφορίες μας τρέφουν, η πρακτική βελτιώνει την απόδοσή μας, αλλά χρειαζόμαστε ηρεμία για να σκεφτούμε τα πράγματα, να βρούμε νέες ιδέες, να οδηγηθούμε σε πρωτότυπες λύσεις.

Το να αφηνόμαστε στην ονειροπόληση, αποδεικνύεται υπερβολικά παραγωγικό όταν «κολλάμε» σε ένα πρόβλημα. Η φυσική δημιουργικότητα μέσα σε όλους μας – οι ξαφνικές και αργές ενοράσεις, τα ξεσπάσματα και οι απαλές αναδεύσεις της φαντασίας- είναι αποτέλεσμα των ωρών μοναξιάς. Το πάθος αναπτύσσεται στη μοναξιά. Δημιουργικότητα και περιέργεια τρέφονται με την ενατένιση.

Πρέπει να μετατοπίσουμε τη μοναξιά από την αρνητική θέση της ως συγγενική με την ερήμωση και τη μοναχικότητα. Να την απομακρύνουμε από τις μάχες με τα δεσμά και τις σχέσεις. Να κάνουμε το μήνυμά της μέρος της κοινωνικής πρακτικής. Και ύστερα να τη σηκώσουμε από τη χαμηλή θέση της στο ράφι της διανοητικής υγείας. Η ανακούφιση που χαρίζει η μοναξιά, η ονειροπόληση, η ενατένιση, ο μοναχικός και ιδιωτικός χρόνος, είναι ανεκτίμητη.

«Μου αρέσει η γαλήνη της μοναξιάς», γράφει ο ‘Αγγλος ποιητής Πέρσυ Σέλλεϋ, «καθώς και οι σχέσεις που χαρίζουν ηρεμία, σωφροσύνη και ευδιαθεσία». Η αγάπη δεν είναι το μόνο απαραίτητο για την ψυχική υγεία, η δημιουργική εργασία και η έμπνευση ενισχύουν επίσης την ευεξία και την αντοχή μας.

Ο μοναχικός χρόνος είναι ένας μεγάλος προστάτης του εαυτού και του ανθρώπινου πνεύματος. Σε τελική ανάλυση πρέπει να ακολουθήσουμε το μήνυμα κάθε διαλογιζόμενου, που προτείνει να ζούμε την κάθε στιγμή σαν καινούργια, με μεγαλύτερη ευαισθησία ως προς τις σκέψεις μας, τα αισθήματα και τις σωματικές αισθήσεις. Αυτό είναι το αληθινό μήνυμα της μοναξιάς και μέσω αυτής της βαθιάς αυτεπίγνωσης, αυτής της εσωτερικής μοναξιάς, η ζωή μας θα ανθίσει.