Νίκος Καζαντζάκης: Ο λογοτέχνης και φιλόσοφος που έδωσε την ταυτότητα του «Ζορμπά» στους νεοέλληνες

Το όνομα του Νίκου Καζαντζάκη κρύβει πάντα ένα μυστήριο. Λογοτέχνης, μεταφραστής αλλά και φιλόσοφος που αναζητά το νόημα της ύπαρξης σε κάθε του βήμα. Εμποτισμένος από μία έννοια «ελληνικότητας», οι χαρακτήρες των έργων του κουβαλάνε την «ιδιαίτερη» ταυτότητα της Ελλάδας. Κάποιοι βλέπαμε το όνομά του στο βιβλίο της «Οδύσσεειας» της πρώτης Γυμνασίου, καθώς το διδαχτήκαμε από δική του μετάφραση. Βέβαια ο ίδιος έγραψε και τη δική του «Οδύσεια», το μεγαλύτερο σε έκταση ποίημα που γράφηκε στα ελληνικά γράμματα. Έγραψε ακόμα τον «Τελευταίο Πειρασμό» και απέκτησε προβλήματα με την Εκκλησία, που το βρήκε βλάσφημο.

Ο «Βίος και η πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά», μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες, έγινε ταινία και εκεί ακούσαμε για πρώτη φορά «συρτάκι». Η φιγούρα του Άντονι Κουίν ως Ζορμπά συνδέθηκε με την εικόνα του Νεοέλληνα. Αν και λίγη σχέση είχε η εικόνα αυτή με την πραγματικότητα που συναντά κανείς στην Ελλάδα, για τον Καζαντζάκη, ο Ζορμπας αποτελούσε το ιδεώδες της φιλοσοφίας του επηρεασμένης από τον Νίτσε.

Ο Νίκος Καζαντζάκης άφησε σαν σήμερα την τελευταία του πνοή στο Freiburg της Γερμανίας στις 26 Οκτωβρίου 1957. Λίγες μέρες μετά, κηδεύτηκε στο Ηράκλειο, στην Τάπια Μαρτινέγκο, όπου βρίσκεται ο τάφος του με την επιγραφή: «Δεν ελπίζω τίποτα. Δε φοβούμαι τίποτα. Είμαι λεύτερος». Έζησε μια γεμάτη ζωή, είχε την καταξίωση να μεταφραστεί όσο κανένας άλλος Έλληνας συγγραφέας, προτάθηκε για Νόμπελ, κέρδισε βραβεία αλλά με τίποτα δεν μπορούσε να «καταλαγιάσει». Δεν κατάφερε να συνδεθεί σταθερά με καμία πολιτική κοσμοθεωρία, στράφηκε στην φιλοσοφία και στον Νίτσε και δεν έπαψε να αναζητά τρόπους ολοκλήρωσης της ανθρώπινης ύπαρξης.

Η ζωή και το έργο του

Ήταν το πρώτο παιδί του Μιχάλη Καζαντζάκη και της Μαρίας Χριστοδουλάκη. Σπούδασε Νομικά και έμαθε γαλλικά και ιταλικά. Το 1907, έφυγε στο Παρίσι, όπου, στο Collège de France, παρακολούθησε τα φιλοσοφικά μαθήματα του Henri Bergson. Ολοκλήρωσε τη διατριβή του «Ο Φρειδερίκος Νίτσε εν τη φιλοσοφία του δικαίου», ήδη όμως ένα χρόνο πριν είχε κάνει την εμφάνισή του στα Γράμματα με το δοκίμιο «Η αρρώστια του αιώνος» και το μυθιστόρημα «Όφις και Κρίνο».

Παντρεύτηκε, αρχικά, τη Γαλάτεια Αλεξίου. Υπηρέτησε ως εθελοντής στη διάρκεια των βαλκανικών πολέμων και στο ιδιαίτερο γραφείο του Ελευθερίου Βενιζέλου, ενώ το 1919 διορίστηκε Γενικός Διευθυντής στο Υπουργείο Περιθάλψεως. Στα πολλά ταξίδια που έκανε σε όλον τον κόσμο, γνωρίστηκε με τις μεγαλύτερες προσωπικότητες της εποχής του και είχε την αναγνώριση του κοινού και στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Είχε αναπτύξει στενή φιλία με τον ποιητή Άγγελο Σικελιανό. Το 1945 παντρεύτηκε την Ελένη Σαμίου. Το 1946 έφυγε για την Αγγλία και το 1948 εγκαταστάθηκε στην Αντίμπ της Γαλλίας, απ’ όπου δεν ξαναγύρισε. Το 1954 στο Παρίσι έλαβε βραβείο για το καλύτερο ξένο βιβλίο και το 1956 στη Βιέννη το Βραβείο Ειρήνης, ενώ προτάθηκε δύο φορές για το βραβείο Νόμπελ.

Η συγγραφική του δραστηριότητα, απλωμένη σε όλα τα είδη του λόγου, διαμορφώθηκε από το έργο του Salvatores Dei, ή αλλιώς Ασκητική, το 1927. Από την Ασκητική και έπειτα αρχίζει η δημοσίευση όλων των έργων του. Τρεις τόμοι θέατρο, ταξιδιωτικά, πολλά μυθιστορήματα, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζει το Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά. Έγραψε επίσης παιδικά βιβλία, μετέφρασε Όμηρο, Πλάτωνα και Δάντη, καθώς και άλλους ξένους στοχαστές και ποιητές. Σημαντικότατο έργο του είναι επίσης το ποιητικό, ανάμεσα στο οποίο ξεχωρίζει η Οδύσεια (ο ίδιος την έγραφε με ένα σίγμα), γραμμένη το 1938, με πρότυπο την ομηρική Οδύσσεια, έργο γιγάντιο, αποτελούμενο από 33.333 ανομοιοκατάληκτους, δεκαεπτασύλλαβους ιαμβικούς στίχους, το οποίο επεξεργάστηκε πολλά χρόνια. Το επικό του ποίημα –με πρότυπο το ομηρικό έπος– απαρτίζεται από 24 ραψωδίες, από το άλφα έως το ωμέγα.

Ο «ηρωικός μηδενισμός» του Καζαντζάκη

Επηρεασμένος από τους στοχαστές που μετέφρασε, διαμόρφωσε μια προσωπικότητα η οποία καθορίζεται από την Ασκητική, την Οδύσεια και την Αναφορά στον Γκρέκο. Γενικά ο στοχασμός του συμπυκνώνεται στο επιτάφιο επίγραμμά του, δηλαδή τον μηδενισμό, αλλά και τη συνεχή προσπάθεια για την τελείωση του ανθρώπου, την ελευθερία, την αξιοπρέπεια, την υπερηφάνεια, την αναζήτηση του Θεού, αλλά και την άρνησή του, όπως αναφέρει η Ανθούλα Δανιήλ σε κριτική της για το βιβλίο «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπα».

Κεντρική ιδέα του συνολικού έργου του είναι ο «ηρωικός μηδενισμός» του, που παίρνει τη μορφή της προσπάθειας και του συνεχούς αγώνα για αξιοπρέπεια και ελευθερία, πράγμα που είναι ο στόχος του κάθε ήρωά του. Γι’ αυτό τον Καζαντζάκη ως μυθιστοριογράφο δεν τον ενδιαφέρει τόσο η μυθοπλασία ή αφηγηματική ικανότητα, αλλά οι χαρακτήρες του, που, ανάλογα με το έργο, προβάλλουν κάποια πλευρά της δικής του προσωπικότητας, τις δικές του αναζητήσεις, φιλοσοφικές και ιδεολογικές του ταλαντεύσεις και θεμελιώδεις βιοθεωρητικές του αρχές.

Στο μυθιστόρημα Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, π.χ., έργο με διεθνή απήχηση, οι ήρωες –Ζορμπάς και συγγραφέας– αποτελούν τις δυο πλευρές της προσωπικότητάς του, με τις αντιφάσεις και τους προβληματισμούς της, η μια απέναντι στην άλλη. Η παιδεία της Δύσης δηλαδή και η λογοκρατία του συγγραφέα, απέναντι στη θυμοσοφία, την τόλμη και την υπέρβαση της ηθικής του Ζορμπά. Ο Ζορμπάς τελικά είναι μια προσωπικότητα πέραν του καλού και του κακού, που, επηρεασμένη από τη φιλοσοφία του Νίτσε, αντιπροσωπεύει το ιδεώδες του Καζαντζάκη.

Το έργο είχε την τύχη να μεταφραστεί ξανά και ξανά, να μελοποιηθεί, να διασκευαστεί για θέατρο και κινηματογράφο, αφήνοντας στίγμα διεθνές. Το έργο του Καζαντζάκη, γενικά, όπως κατέγραψε το ΕΚΕΒΙ, γνώρισε περισσότερες από 580 εκδόσεις ξένων μεταφράσεων σε σαράντα γλώσσες και συνολικά σήμερα περισσότερες από χίλιες εκδόσεις. Ο Αλέξης Ζορμπάς βραβεύτηκε ως το καλύτερο ξένο βιβλίο στη Γαλλία το 1954 και είχε και μια επιτυχημένη κινηματογραφική μεταφορά και μουσική και χορευτική εκδοχή.

Ο «πολιτικός» Καζαντζάκης

Ήταν βαθύτατα πολιτικοποιημένος. Λάτρης του οράματος της Μεγάλης Ελλάδας, συνεργάστηκε με τον Ελευθέριο Βενιζέλο έως την Μικρασιατική Καταστροφή. Εκεί, τον θεώρησε υπεύθυνο και απογοητευμένος αποσύρθηκε. Το 1922 ασπάστηκε τον σοσιαλισμό και ίδρυσε την πρώτη «Πολιτική Σοσιαλιστική Ομάδα» στο Ηράκλειο, με έμβλημα το τρίπτυχο Ελευθερία – Δημοκρατία – Σοσιαλισμός. Έκανε επανειλημμένα ταξίδια στη Σοβιετική Ένωση, σκέφτηκε να εγκατασταθεί μόνιμα εκεί, έγραψε σενάρια για τη Ρωσική Επανάσταση και τον Λένιν, και αντιμετώπισε δίωξη στην Αθήνα ως οργανωτής, με τον Δημήτρη Γληνό, και κεντρικός ομιλητής, με τον Παναϊτ Ιστράτι, σε μια μεγάλη συγκέντρωση για το σοβιετικό πείραμα. Οι επαφές του αυτές ήταν αρκετές για να τον χαρακτηρίσουν κομμουνιστή και να του δημιουργήσουν προβλήματα. Ωστόσο ο ίδιος δεν αποδεχόταν την σοσιαλιστική και κομμουνιστική ιδεολογία.

Αργότερα, μετά την Απελευθέρωση, θα ηγηθεί ενός μικρού κόμματος με τη φιλοδοξία να ενώσει όλες τις ομάδες της μη κομμουνιστικής Αριστεράς, με την οποία βρισκόταν ήδη σε ρήξη. Οι συνεντεύξεις που ως δημοσιογράφος πήρε από τον Ισπανό δικτάτορα Πρίμο ντε Ριβέρα και τον Ιταλό Μπενίτο Μουσολίνι, το 1926, και από τον στρατηγό Φράνκο στη διάρκεια του ισπανικού εμφύλιου πολέμου, έγιναν αιτία να αντιμετωπίσει επικρίσεις. Από ότι φαίνεται τον γοήτευε η άνοδος του κινήματος του φασισμού, αν και δεν ενστερνίστηκε την ιδεολογία και σίγουρα δεν την προέβαλε μέσα από τα έργα του.

Είχε αρκετές μεταπτώσεις στην πολιτική του πορεία. Από θαυμαστής του Βενιζέλου, οργανωμένος σε σοσιαλιστικές ομάδες και στη δεκαετία του 1930 να παρακολουθεί την ανάπτυξη των φασιστικών κινημάτων. Ωστόσο ο Καζαντζάκης δεν ταυτίστηκε με κάποια ιδεολογία. Παραμένει ουμανιστής, υπέρμαχος της ελευθερίας. Θετικό δείγμα της προσήλωσής του στον αγώνα για ειρήνη των λαών παραμένει η πεποίθησή του πως όταν ο άνθρωπος βρίσκεται σε καθεστώς τυραννίας και καταπίεσης πρέπει να αγωνίζεται ηρωικά για ελευθερία.

Οι σχέσεις με την Εκκλησία

Το 1952 μια μόλυνση στο μάτι τον υποχρέωσε να νοσηλευτεί για μεγάλο διάστημα στην Ολλανδία και το Παρίσι, χωρίς ωστόσο αποτέλεσμα. Η μόλυνση ήταν προχωρημένη, με αποτέλεσμα να χάσει τελικά την όραση από το δεξί του μάτι.

Την ίδια εποχή, η Ορθόδοξη Εκκλησία επιχειρεί τη δίωξή του για ιεροσυλία επικαλούμενη ορισμένες σελίδες του Καπετάν Μιχάλη και ολόκληρο τον Τελευταίο Πειρασμό. Ο ίδιος, απαντώντας στην απειλή, γράφει στους ιεράρχες: «Μου δώσατε μία κατάρα, Άγιοι πατέρες, σας δίνω και εγώ μία ευχή: σας εύχομαι να ‘ναι η συνείδησή σας τόσο καθαρή όσο είναι η δική μου και να ‘στε ηθικοί».

Ανάλογη ήταν η απάντησή του και προς το Βατικανό, το οποίο ενέγραψε τον Τελευταίο Πειρασμό στον Κατάλογο Απαγορευμένων Βιβλίων: «Ad tuum, Domine, tribunal appello». «Στο δικαστήριό Σου, Κύριε, ασκώ έφεση». Τελικά, με παρέμβαση του Οικουμενικού Πατριάρχη Αθηναγόρα που είχε δηλώσει ότι τα έργα του συγγραφέα κοσμούν την πατριαρχική βιβλιοθήκη, η Εκκλησία δεν θα προχωρήσει στον αφορισμό.

Κάποια από τα «γνωμικά» του Νίκου Καζαντζάκη

1. Δεν ελπίζω τίποτα. Δεν φοβάμαι τίποτα. Είμαι λέφτερος.
2. Μια αστραπή η ζωή μας… μα προλαβαίνουμε
3. Ό,τι δεν συνέβη ποτέ, είναι ό,τι δεν ποθήσαμε αρκετά.
4. Έχεις τα πινέλα, έχεις τα χρώματα, ζωγράφισε τον παράδεισο και μπες μέσα.
5. Αν μια γυναίκα κοιμηθεί μόνη, ντροπιάζει όλους τους άντρες.
6. Ο σωστός δρόμος είναι ο ανήφορος.
7. Δεν υπάρχουν ιδέες, υπάρχουν μονάχα άνθρωποι που κουβαλούν τις ιδέες, κι αυτές παίρνουν το μπόι του ανθρώπου που τις κουβαλάει.
8. Η πέτρα, το σίδερο, το ατσάλι δεν αντέχουν. Ο άνθρωπος αντέχει.
9. Ερχόμαστε από μια σκοτεινή άβυσσο· καταλήγουμε σε μια σκοτεινή άβυσσο· το μεταξύ φωτεινό διάστημα το λέμε Ζωή.
10. Αγάπα τον άνθρωπο γιατί είσαι εσύ…
11. Ολάνθιστος γκρεμός της γυναικός το σώμα.
12. Τα τετραθέμελα του κόσμου τούτου: ψωμί, κρασί, φωτιά, γυναίκα.
13. Η Ελλάδα επιζεί ακόμα, επιζεί νομίζω μέσα από διαδοχικά θαύματα.
14. Πού να βρω μια ψυχή σαρανταπληγιασμένη κι απροσκύνητη, σαν την ψυχή μου, να της ξομολογηθώ
15. Tι θα πει λεύτερος; Αυτός που δεν φοβάται το θάνατο.
16. Η Κρήτη δεν θέλει νοικοκυραίους, θέλει κουζουλούς. Αυτοί οι κουζουλοί την κάνουν αθάνατη.
17. Η φυγή δεν είναι νίκη, τ’ όνειρο είναι τεμπελιά, και μόνο το έργο μπορεί να χορτάσει την ψυχή και να σώσει τον κόσμο.
18. Η ζωή όλη είναι μια φασαρία. Μόνο ο θάνατος δεν είναι. Η ζωή είναι όταν λύνεις το ζωνάρι σου και ζητάς φασαρίες.
19. Αν μπορείς κοίταξε τον φόβο κατάματα και ο φόβος θα φοβηθεί και θα φύγει.
20. Aπό τα καλά κερδεμένα παίρνει ο διάολος τα μισά – από τα κακά κερδεμένα, παίρνει και το νοικοκύρη.
21. Δεν τον φοβάμαι το Θεό, αυτός καταλαβαίνει και συχωρνάει. Τους ανθρώπους φοβάμαι. Αυτοί δεν καταλαβαίνουν και δε συχωρνούν.
22. Aλίμονο σε όποιον ζει στην έρημο και θυμάται του κόσμου.
23. Tίποτα γενναίο δεν μπορεί ο άνθρωπος να κάμει στον κόσμο, αν δεν υποτάξει τη ζωή του σ’ έναν Αφέντη ανώτερό του.
24. Η ευτυχία είναι πράγμα απλό και λιτοδίαιτο -ένα ποτήρι κρασί, ένα κάστανο, ένα φτωχικό μαγκαλάκι, η βουή της θάλασσας. Τίποτα άλλο.
25. Αυτό που θέλω ν’ αφήσω πίσω μου είναι ένα καμένο κάστρο. Τίποτ’ άλλο δε θέλω ν’ αφήσω.
26. Κάθε Έλληνας που δεν παίρνει, ας είναι και μια φορά στη ζωή του, μια γενναία απόφαση, προδίνει τη ράτσα του.
27. Είδα κάποτε μια μέλισσα πνιγμένη μέσα στο μέλι και κατάλαβα.
28. Όλα μάταια, και μόνο η πράξη, σαν το κρασί, μας ξεγελάει και μας σηκώνει λίγο.
29. Τι φοβερός ανήφορος από τον πίθηκο στον άνθρωπο, από τον άνθρωπο στον Θεό.
30. Η αιωνιότητα είναι ποιότητα, δεν είναι ποσότητα, αυτό είναι το μεγάλο, πολύ απλό μυστικό.
31. Τι με ρωτάς για την καρδιά του αμαρτωλού; Εγώ κατέχω την καρδιά του ενάρετου, κι είναι όλοι οι δαιμόνοι μέσα.
32. Η ευτυχία απάνω στη γης είναι κομμένη στο μπόι του ανθρώπου. Δεν είναι σπάνιο πουλί να το κυνηγούμε πότε στον ουρανό, πότε στο μυαλό μας. Η ευτυχία είναι ένα κατοικίδιο πουλί στην αυλή μας.
33. Ο άνθρωπος βιάζεται, ο Θεός δε βιάζεται