Αγιά Σοφιά: Ο μνημειώδης ναός που διχάζει Ελλάδα και Τουρκία

Τεταμένες είναι οι σχέσεις Ελλάδας και Τουρκίας ενόψει της σημερινής συνεδρίασης του Συμβουλίου της Επικρατείας (ΣτΕ) της γειτονικής χώρας, το οποίο θα εξετάσει αίτημα ακύρωσης του προεδρικού διατάγματος που μετέτρεψε την Αγία Σοφία σε μουσείο το 1934. Αν και την υπόθεση είχε κλείσει με νομικό τρόπο το Σεπτέμβριο του 2018 το Συνταγματικό Δικαστήριο της Τουρκίας, απορρίπτοντας παρόμοιο αίτημα της τουρκικής μη κυβερνητικής οργάνωσης «Σύνδεσμος Προστασίας Ιστορικών Μνημείων και Περιβάλλοντος», το ζήτημα επανέρχεται τώρα στο κατώτερο σε βαθμίδα τουρκικό ΣτΕ.

Την ίδια ώρα, ο εισαγγελέας του Συμβουλίου ζήτησε να απορριφθεί η υπόθεση, αναφέροντας στη σχετική γνωμοδότησή του ότι η χρήση της Αγίας Σοφίας ως μουσείο εμπίπτει στη διακριτική ευχέρεια του κράτους και ότι δεν προκύπτει κάποια παράβαση κατά τη μετατροπή της σε μουσείο. Ωστόσο, η γνωμοδότηση του εισαγγελέα δεν είναι δεσμευτική για το ΣτΕ, γι’ αυτό και το 10ο τμήμα, που ασχολείται με την υπόθεση, αποφάσισε να προχωρήσει στην επανεξέταση του αιτήματος για αλλαγή του καθεστώτος. Οι πληροφορίες ωστόσο, αναφέρουν πως το δικαστήριο ενδέχεται να μην λάβει άμεσα την απόφαση αλλά να αναβληθεί σε άλλη συνεδρία. Ίσως λόγω των ασφυκτικών πιέσεων της τελευταίας περιόδου να αποδεχθεί το αίτημα των ΜΚΟ που προσέφυγαν.

Ότι όμως και να αποφασίσει το δικαστήριο για να μετατραπεί και πάλι σε τέμενος η Αγιά Σοφιά απαιτείται διοικητική απόφαση που θα λάβει η κυβέρνηση. Με λίγα λόγια, όλα κρίνονται από το τι θα πει ο πρόεδρος, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν.

Ο Τούρκος θεολόγος, συγγραφέας και ειδικός σε θέματα Ισλάμ και Τουρκίας, Τζεμίλ Κιλίτς, μίλησε στη γερμανική εφημερίδα Süddeutsche Zeitung σχετικά με τους λόγους που ο Ερντογάν επιθυμεί την μετατροπή αυτή. «Κανείς δεν χρειάζεται την Αγιά Σοφιά ως τζαμί. Υπάρχουν αρκετοί τόποι λατρείας στην Κωνσταντινούπολη» αναφέρει ο Τζεμίλ Κιλίτς συμπληρώνοντας: «Ο πρόεδρος Ερντογάν θέλει να κερδίσει το χαμένο έδαφος μεταξύ των ψηφοφόρων. Λόγω της οικονομικής δυσπραγίας που επέφερε η πανδημία του κορωνοϊού, η κυβέρνηση βρίσκεται υπό πίεση. Με την Αγιά Σοφιά ο πρόεδρος θέλει να αποσπάσει την προσοχή από τα οικονομικά προβλήματα». Ακόμη, ο Τζεμίλ Κιλίτς εκτιμά ότι η απόφαση του Ερντογάν θα μπορούσε να αυξήσει τη δημοφιλία του στον ισλαμικό κόσμο: «Στην αντίληψη του ισλαμικού κόσμου τρεις είναι οι τόποι μεγάλης θρησκευτικής σημασίας: η Κάαμπα στη Μέκκα, το τέμενος Αλ Ακσά στην Ιερουσαλήμ και η Αγιά Σοφιά».

Στην έρευνα της εταιρείας Areda Survey, το ποσοστό των Τούρκων πολιτών που επιθυμεί να λειτουργήσει ως τζαμί η Αγιά Σοφιά ανήλθε στο 79,4% (σε σχέση με το 77% πριν από λίγες εβδομάδες αντίστοιχης δημοσκόπησης). Το ποσοστό εκείνων που είπαν «όχι» ήταν 20,6%. Στο ερώτημα «πώς θα επηρεάσει η λειτουργία ως τέμενος τον αριθμό των επισκεπτών και τουριστών στην Αγιά Σοφιά» το 29,5% απάντησε ότι οι επισκέψεις θα αυξηθούν, ενώ το 52,9% σχολίασε ότι τίποτα δεν θα αλλάξει και το 17,6% ότι ο αριθμός των επισκεπτών θα μειωθεί. Οι Τούρκοι πολίτες ρωτήθηκαν επίσης για «πώς θα επηρεαστεί η σχέση της Τουρκίας με τις ευρωπαϊκές χώρες, εάν γίνει η μετατροπή σε τζαμί». Το 63,8% των ερωτηθέντων απάντησαν, ότι «οι σχέσεις μας δεν επηρεάζονται, επειδή το ζήτημα είναι εσωτερικό μας ζήτημα», ενώ το 36,2% πιστεύει ότι «οι σχέσεις μας θα επιδεινωθούν».

Τι είχε αναφέρει ο Τούρκος πρόεδρος στην Κεντρική Επιτροπή του κόμματός του:

Σύμφωνα με δημοσίευμα της εφημερίδας Χουριέτ ο Ερντογάν στις 3 Ιουνίου ανέφερε στην Κεντρική Επιτροπή του κόμματός του: «Στην Αγιά Σοφιά μπορεί να διαβάζεται και προσευχή, μπορεί να διαβάζεται και το εδάφιο της κατάκτησης από το κοράνι. Το έθνος μας θα πρέπει να αποφασίσει γι’ αυτό. Η Αγιά Σοφιά ως τζαμί μπορεί να συνεχίσει να δέχεται τουρίστες. Όπως το Μπλε Τζαμί. Απαιτείται ιδιαίτερη ευαισθησία στο θέμα αυτό». Σε δεύτερο άρθρο της Χουριέτ, το οποίο υπέγραφε ο γνωστός για τις πηγές από το προεδρικό δημοσιογράφος, Αμπντουλκαντίρ Σελβί, επιβεβαιωνόταν ότι ο Ερντογάν προσεγγίζει «θερμά» τη λειτουργία της Αγιάς Σοφιάς ως τζαμί.

Οι προκλητικές δηλώσεις της τουρκικής πλευράς και η επιμονή της για το συγκεκριμένο ζήτημα προκάλεσαν την αντίδραση τόσο της πολιτικής ηγεσίας, όσο και του Πατριάρχη Βαρθολομαίου:

Με επιστολή της προς τις αντιπροσωπείες των κρατών – μελών της UNESCO, η υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού, Λίνα Μενδώνη, ενημέρωσε για την επιχειρούμενη από την τουρκική κυβέρνηση για την αλλαγή του status της Αγιά Σοφιάς, σχέδιο που αντιβαίνει στην, υπογεγραμμένη και από την Τουρκία, συμφωνία του 1972. «Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι σε καμία περίπτωση η Αγιά Σοφιά δεν πρέπει να απολέσει τον οικουμενικό της χαρακτήρα και να μετατραπεί σε μουσουλμανικό τέμενος», επεσήμανε η κ. Μενδώνη, η οποία τόνισε: “Επιδιώκεται η απομείωση της αξίας και της παγκόσμιας ακτινοβολίας του μνημείου. Ένα μνημείο οικουμενικής αξίας, όπως η Αγιά Σοφιά, εργαλειοποιείται για να εξυπηρετήσει εσωτερικές πολιτικές σκοπιμότητες. Επιχειρείται η επιστροφή των συνθηκών του 15ου αιώνα στον 21ο”.

Στο εν λόγω ζήτημα αναφέρθηκε και ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος τονίζοντας πως η Αγιά Σοφιά “δεν θα πρέπει να γίνει αιτία συγκρούσεων μεταξύ των δύο λαών”. Παράλληλα, σημείωσε ότι “δεν ανήκει μόνο σε αυτόν που κατέχει το μνημείο, αλλά και σε ολόκληρη την ανθρωπότητα. Ο τουρκικός λαός έχει την ευθύνη της ανάδειξης αυτής της οικουμενικότητας του μνημείου. Η Αγιά Σοφιά ως μουσείο αποτελεί τόπος και σύμβολο συναντήσεως, αλληλεγγύης και αλληλοκατανοήσεως Χριστιανισμού και Ισλάμ”.

«Η σύστασή μας προς τον Βαρθολομαίο είναι να μοιραστεί τη θλίψη του για τα ισλαμικά έργα που καταστράφηκαν σε πολλά μέρη του κόσμου, ειδικά στην Ελλάδα» απάντησε στα παραπάνω ο γενικός γραμματέας του τουρκικού κόμματος «Εθνική Δράση», Ισμέτ Μπουγιουκαταμάν.

Εν τω μεταξύ και το Στέιτ Ντιπάρτμεντ έκανε ηχηρή παρέμβαση. Καλεί την Άγκυρα να την διατηρήσει ως μουσείο. «Προτρέπουμε την κυβέρνηση της Τουρκίας να συνεχίσει να διατηρεί την Αγιά Σοφιά ως μουσείο, ως παράδειγμα της δέσμευσής της να σέβεται τις θρησκευτικές παραδόσεις και τη διαφορετική ιστορία που συνέβαλε στην Τουρκική Δημοκρατία και να διασφαλίσει ότι παραμένει προσιτή σε όλους» αναφέρεται στην ανακοίνωση του Αμερικανού υπουργού Εξωτερικών, Μάικ Πομπέο.

Την ίδια στιγμή, ο Ρετζέτ Ταγίπ Ερντογάν δεν δείχνει να παίρνει στα σοβαρά τις συστάσεις και προσπαθεί να ολοκληρώσει το σχέδιο του.

Αυτό άλλωστε φάνηκε και από το σόου που έστησε ανήμερα της επετείου της Άλωσης της Πόλης (29/5). Στην επέτειο των 567 ετών από τη “μαύρη” μέρα έδωσε εντολή, αγνοώντας άπαντες και διαβάστηκε μουσουλμανική προσευχή, μέσα στον ναό. Ένα ομοίωμα τείχους ακριβώς έξω από τον χώρο του μουσείου είχε στήσει η κρατική τηλεόραση της Τουρκίας (ΤRT), ώστε να γίνει ένα τηλεοπτικό σόου αναπαράστασης της 29ης Μαΐου του 1453.

Λίγα λόγια για τον μνημειώδη ναό και μνημείο πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO.

Η Αγιά Σοφιά γνωστή και ως ναός της Αγίας του Θεού Σοφίας είναι πρώην χριστιανικός ναός και νυν μουσείο που βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη. Από το 537 (ο ομώνυμος ναός του 360 που είχε ανεγερθεί στο ίδιο σημείο, απαλλοτριώθηκε προς θεμελίωση του υπάρχοντος) μέχρι το 1453 λειτουργούσε ως ορθόδοξος καθεδρικός ναός της πόλης, με εξαίρεση την περίοδο 1204-1261, κατά την οποία ήταν ρωμαιοκαθολικός ναός. Μετά την Άλωση της Πόλης μετατράπηκε σε ισλαμικό τέμενος, ενώ το 1934 μετατράπηκε σε μουσειακό χώρο.

Στο σημείο όπου ανεγέρθηκε η Αγιά Σοφιά υπήρχε ομώνυμος ναός κτισμένος επί Κωνσταντίνου Α’ και Κωνσταντίνου Β’, ο οποίος, όμως, κάηκε κατά τη Στάση του Νίκα (532 μ.Χ.). Ανήκει στις κορυφαίες δημιουργίες της βυζαντινής ναοδομίας, όντας πρωτοποριακού σχεδιασμού και αρχιτεκτονικής συνθέσεως, και υπήρξε σύμβολο της πόλης, τόσο κατά τη βυζαντινή όσο και κατά την οθωμανική περίοδο. Το παρόν κτήριο ξεκίνησε να ανεγείρεται το 532 και εγκαινιάσθηκε στις 27 Δεκεμβρίου του 537, επί βασιλείας του Ιουστινιανού Α’, από τους μηχανικούς Ανθέμιο από το Αϊδίνιο και Ισίδωρο από τη Μίλητο.

Το οικοδόμημα ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό ρυθμό της τρουλαίας βασιλικής και συνδυάζει στοιχεία της πρώιμης βυζαντινής ναοδομίας, σε πολύ μεγάλη κλίμακα. Αρχιτεκτονικές επιρροές της Αγιάς Σοφιάς εντοπίζονται σε αρκετούς μεταγενέστερους ορθόδοξους ναούς αλλά και σε οθωμανικά τζαμιά, όπως στο τέμενος του Σουλεϊμάν και στο Σουλταναχμέτ τζαμί. Εκτός από τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό της, η Αγιά Σοφιά ξεχωρίζει επίσης για τον πλούσιο εσωτερικό διάκοσμό της, που ωστόσο υπέστη σοβαρές καταστροφές κυρίως από τους Τούρκους κατακτητές κατά τη διάρκεια της κυριαρχίας των Οθωμανών.