Στην ταφόπλακά της, στον κήπο της Κηφισιάς, χαράχτηκε μόνο η λέξη “Σιωπή”

Είναι η συγγραφέας που μας κράτησε από το χέρι και μας οδήγησε στη μαγεία στα παιδικά μας χρόνια: Παραμύθι χωρίς όνομα, Τον Καιρό του Βουλγαροκτόνου, Τα μυστικά του Βάλτου. Όμως η Πηνελόπη Δέλτα είχε μια ζωή γοητευτική και δεμένη με την ιστορία του τόπου.

Γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια το 1874. Εκεί έζησε μέχρι και την εφηβεία, αν και ταξίδευε συχνά με την οικογένειά της στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Σύμφωνα με την καταγραφή της ζωής της στο Ιστορικό Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη:

«Το μεγαλοαστικό περιβάλλον στο οποίο μεγάλωσε της παρείχε κάθε δυνατότητα για παιδεία και πνευματική καλλιέργεια, ενώ η αυταρχική ανατροφή, κυρίως της μητέρας της, διαμόρφωσε μία εύθραυστη προσωπικότητα που αρκετές φορές θεωρούσε ως μόνη διέξοδο το θάνατο.

Ο γάμος της με τον επιχειρηματία Στέφανο Δέλτα το 1895 ήταν η λύτρωση από το οικογενειακό περιβάλλον και ταυτόχρονα ο δρόμος για την πνευματική της ανάπτυξη και ωριμότητα. Από το γάμο αυτό απέκτησε τρεις κόρες, τη Σοφία, τη Βιργινία και την Αλεξάνδρα, τις οποίες ανέθρεψε υποδειγματικά.

Το έμφυτο συγγραφικό της ταλέντο εκδηλώθηκε ήδη από την παιδική της ηλικία. Η προσφορά της στην παιδική λογοτεχνία υπήρξε καθοριστική για την εξέλιξη του παιδικού βιβλίου, σε μια εποχή που το είδος του εξέλιπε. Τα έργα της, εμπνευσμένα κυρίως από τα εθνικά ιστορικά γεγονότα, γαλούχησαν πολλές γενιές ελληνοπαίδων και παραμένουν επίκαιρα μέχρι τις μέρες μας. Ανεξίτηλα στις παιδικές μας μνήμες έχουν μείνει τα «Παραμύθι χωρίς όνομα», «Τον Καιρό του Βουλγαροκτόνου», «Τα Μυστικά του Βάλτου», «Ο Μάγκας», και το πλέον αγαπητό, «Ο Τρελαντώνης», διήγημα για τον αδελφό της, Αντώνη Μπενάκη. Είχε γίνει μέλος σε πολλά επιστημονικά σωματεία και εταιρείες, συμβάλλοντας με κάθε μέσο στην προώθηση των γραμμάτων και του πολιτισμού.

Μεγάλη θεωρείται και η συμβολή της στη συγκέντρωση προφορικών πηγών της σύγχρονης ιστορίας. Ξεκινώντας με τις καταγραφές των απομνημονευμάτων των μακεδονομάχων, οι οποίες αποτελούν σήμερα πολύτιμες ιστορικές πηγές, κατόρθωσε να συλλέξει προφορικές μαρτυρίες και διηγήσεις για τα πιο σημαντικά, πολιτικά και πολεμικά, γεγονότα του καιρού της. Η ευαισθησία της στα εθνικά θέματα και η οικογενειακή της παράδοση δεν την άφηναν αμέτοχη στις δύσκολες στιγμές της χώρας. Το 1918 πήρε μέρος σε δύο αποστολές στην Ανατολική Μακεδονία για να βοηθήσει παλινοστούντες ομήρους από τη Βουλγαρία. Την ίδια ευαισθησία έδειξε κατά τη Μικρασιατική καταστροφή και τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940.»

Σημαντικότερα έργα

Το 1932 πρωτοδημοσιεύεται ο περίφημος «Τρελαντώνης», που αναφέρεται στα κατορθώματα του αδελφού της Αντωνίου Μπενάκη και στο καλοκαίρι των παιδιών της οικογένειας στην Καστέλα. Το βιβλίο είναι σταθμός για την ελληνική παιδική λογοτεχνία και μ’ αυτό η Δέλτα τάσσεται αναφανδόν υπέρ του δημοτικισμού. Το 1935 πρωτοδημοσιεύεται ο «Μάγκας» και δυο χρόνια αργότερα το «Στα μυστικά του Βάλτου». Η Δέλτα έχει ήδη στραφεί στον πλούτο που αποτελεί για την πρόσφατη ελληνική ιστορία ο Μακεδονικός Αγώνας, ενώ παράλληλα γράφει το αυτοβιογραφικό μυθιστόρημά της «Ρωμιοπούλες», που το αρχίζει το 1927 και το τελειώνει το 1939. Άλλα έργα της είναι τα: «Για την Πατρίδα» και «Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου», όπου καταπιάνεται με τον βυζαντινό ελληνισμό, και το περίφημο «Παραμύθι χωρίς όνομα», όπου με μια καταπληκτική συμβολική γλώσσα περνά τα παιδαγωγικά της μηνύματα χωρίς ίχνος διδακτισμού, φυσικά, αβίαστα, όπως μόνο η ίδια η ζωή μπορεί να το κάνει.

Ένα άλλο γνωστό της έργο, «Η ζωή του Χριστού», είναι αφιερωμένο στη μητέρα της, βιβλίο που σύμφωνα με βεβαιώσεις μελών της οικογένειας, η Βιργινία Μπενάκη δε διάβασε ποτέ, προσκολλημένη στο τυπικό και στην καθαρεύουσα. Οι γονείς της απέναντί της υπήρξαν ιδιαίτερα άστοργοι και αυστηροί. Όταν η Πηνελόπη, πολύ νέα, αντέδρασε στην προοπτική ενός γάμου με προξενιό, ο πατέρας της είπε: «Μείνε, φάε, σάπισε!». Η μητέρα της Πηνελόπης Δέλτα πέθανε το 1928, αφού έζησε να δει το θάνατο του γιου της Αλέξανδρου, το 1922, σε ηλικία 40 χρονών. Τα τελευταία αυτά χρόνια της ζωής της, ήταν πολύ πιο διαλλακτική, γεμάτη κατανόηση για όλους και για όλα. Ο θάνατος του παιδιού της κατάφερε να μαλακώσει το σκληρό, αυταρχικό της χαρακτήρα. Ο Εμμανουήλ Μπενάκης, απαρηγόρητος, πέθανε ένα χρόνο αργότερα, το 1929, μαραμένος από το θάνατο της πιστής του συντρόφου.

Σε όλα της τα έργα, που απαρτίζουν μια ολοζώντανη, ενδιαφέρουσα παιδική βιβλιοθήκη, η Πηνελόπη Δέλτα, σα γνήσια μεγάλη παιδαγωγός, σκύβει με τη δέουσα προσοχή πάνω στην παιδική ψυχή. Έχοντας σαν όπλο την ταλαντούχα της πένα, διαποτίζει αυτή την ψυχή με ανθρωπιστικά ιδεώδη, με υψηλά ιδανικά, με όραμα, με παλμό, με θρησκευτική πίστη, με αγάπη για την πατρίδα. Και αυτή η πίστη στη πατρίδα δεν έχει σχέση με εθνικιστικές εξάρσεις, σοβινιστικές ακρότητες, φανατισμούς και μισαλλοδοξίες. Τα πρόσωπα του δελτικού σύμπαντος αποτελούν μια εξόχως γοητευτική, σπαρακτική ανθρώπινη πινακοθήκη. Είναι Έλληνες, πρόθυμοι να θυσιάσουν τη ζωή τους όταν η πατρίδα τους καλεί, αλλά παραμένουν βαθιά ανθρώπινοι, θύματα των καιρών, των περιστάσεων. Η Πηνελόπη Μπενάκη – Δέλτα, όντας και η ίδια μια μεγάλη Ελληνίδα, σφυρηλατεί την εθνική συνείδηση των Ελληνόπουλων με απόλυτη διαύγεια της υψηλής της αποστολής.

Η προσωπική της γνωριμία με τον Ελευθέριο Βενιζέλο και το ουσιαστικό της ενδιαφέρον για τα κοινά, για την πολιτική κατάσταση της πατρίδας της, την οδηγούν στην τήρηση του αρχείου της με τίτλο: «Ελευθέριος Βενιζέλος, ημερολόγιο, αναμνήσεις, μαρτυρίες, αλληλογραφία» (Επιμέλεια: Π. Ζ. Ζάννας). Η Πηνελόπη Δέλτα έζησε από κοντά όλη αυτή την ταραγμένη εποχή του μεγάλου εθνικού διχασμού. Αυτόν τον ασυμφιλίωτο χωρισμό των Ελλήνων σε φιλομοναρχικούς ή αντιβενιζελικούς, που ενώνονται με το βαθύ μίσος για το Βενιζέλο, ηγέτη του κόμματος των Φιλελευθέρων, και σε αντιβασιλικούς ή βενιζελικούς, που είναι φανατικοί πολέμιοι του θρόνου.

Αυτή την αντιπαράθεση, που ταλάνισε την Ελλάδα αυτή την κρίσιμη περίοδο και που τόσα δεινά συσσώρευσε στον τόπο. Όλα αυτά τα χρόνια, η ελληνική κοινωνία και ιδεολογία, βαθιά τραυματισμένες και οι δυο από το καταστροφικό ’22, γλείφουν ακόμη τις πληγές τους. Οι λαβωματιές χαίνουν και, ως συνήθως, τα προβλήματα ξεσπούν αλλού. Το 1933, επί κυβερνήσεως Π. Τσαλδάρη, που είναι επικεφαλής του «Λαϊκού Κόμματος», με το Βενιζέλο στην Αντιπολίτευση και μετά την αποτυχία του κινήματος του Ν. Πλαστήρα, του «μαύρου καβαλάρη» της μικρασιατικής εκστρατείας, ένα βράδυ του Ιουνίου γίνεται δολοφονική απόπειρα κατά του Βενιζέλου, ενώ αυτός και η γυναίκα του επέστρεφαν από γεύμα στο σπίτι των Δέλτα στην Κηφισιά. Η περιγραφή του γεγονότος από την Πηνελόπη Δέλτα αποτελεί ένα συναρπαστικό πολιτικό κείμενο.

Ο καταδικασμένος έρωτας με τον Ιωνα Δραγούμη

Το 1905 η Πηνελόπη Δέλτα γνώρισε τον Ιωνα Δραγούμη σε μια δεξίωση στην Αλεξάνδρια και η έλξη μεταξύ τους υπήρξε αστραπιαία. Η Δέλτα ήταν ακόμη παντρεμένη και προσπάθησε να καταπνίξει τον έρωτα της, Δεν ήθελε να δημιουργήσει στην πράξη ένα «δεσμό» προτού χωρίσει με τον σύζυγό της. Αποφασίζοντας να είναι ειλικρινής μαζί του, του εξομολογήθηκε τον έρωτά της για τον Δραγούμη. Η ενέργειά της αυτή δυστυχώς δεν βοήθησε την κατάσταση: δεν κατάφερε να εξασφαλίσει ένα διαζύγιο και οδηγήθηκε σε αδιέξοδο. Η σκέψη και η απόπειρα της αυτοκτονίας εμφανιζόταν συχνά ως η μόνη λύση. Του έγραφε σε μια επιστολή:

«Μένω ακόμη ένα χρόνο, σου το έγραψα· αν με θέλεις ύστερα, αν δεν αλλάξεις, Ιων μου, αν θέλεις τότε, πάρε με… Και τώρα όμως αν με ήθελες δεν θα μπορούσα να σου πω πια όχι· τώρα δεν ξέρω πια τι θα πει τιμή και λόγος και όρκος· ξέρω πως στον κόσμο κάπου ζεις εσύ, πως μ’ αγαπάς ακόμη, πως εσύ μπορείς να γίνεις δικός μου όποταν σε φωνάξω. Ιων μου, δεν σε φωνάζω· μα αν με θελήσεις ποτέ, ξέρεις πού είμαι· σε περιμένω πάντα και σ’ αγαπώ σαν Μήδεια, είσαι το μόνο δίλημμα που ζει μέσα μου με φρικτή ένταση· τ’ άλλα όλα πέθαναν, η αγάπη σου τα σκότωσε! Μη με φοβηθείς· αγαπώ άγρια, μα αγαπώ με φοβερή tendresse το χλωμό παιδί που με φίλησε στο στόμα εκεί στα πεύκα. Ιων μου, θα πεις πως είμαι τρελή, και το ξέρω, μα όπως εκείνο το βράδυ, που πρώτη φορά με ξανάβλεπες, ύστερα από την πρώτη απόπειρα, ήσουν "τρελός για μένα", έτσι κι εγώ είμαι τρελή για σένα… Και μεθώ και δεν ξέρω πια να λογαριάσω τι θα πει "τιμή" και "λόγος". Ξέρω μόνο πως σ’ αγαπώ, τ’ ακούς, Ιων; σ’ αγαπώ άγρια και θέλω την αγκαλιά σου και το στόμα σου που φιλεί φρικτά, σε θέλω όλον, όλον, δικό μου για πάντα, και πονώ αλύπητα και ανυπόφορα, και μ’ έρχεται να φύγω απόψε, πριν από το γράμμα μου, να μη σου μιλήσω πια, να μη σου γράψω "σ’ αγαπώ", μόνο να έλθω εκεί, να ορμήσω στο σπίτι σου, να χυθώ στο λαιμό σου, και χωρίς λέξη, να πνίξω την αναπνοή σου, φιλώντας σε στο στόμα, ως που να κλείσεις τα μάτια σου και να πέσει το κεφάλι σου στον ώμο μου, χλωμό και αποκαμωμένο, μισοπεθαμένο από συγκίνηση και πόνο και χαρά που σκοτώνει. Το ξέρω πως είμαι τρελή· μα η αγάπη κάποιον τρελαίνει…» (27 Ιουλίου 1906).

Μαύρα ως το τέλος της ζωής της

Ο δεσμός της με τον Ίωνα Δραγούμη τελειώνει όταν αυτός συνδέεται, με τη Μαρίκα Κοτοπούλη. Από τότε, η Πηνελόπη Δέλτα θα φορέσει μαύρα ως το τέλος της ζωής της που θα είναι τραγικό: την 27η Απριλίου 1941 αυτοδηλητηριάζεται, καθώς μπαίνουν οι Γερμανοί στην Αθήνα. Πεθαίνει πέντε μέρες αργότερα. Η τελευταία της γραπτή παράκληση προς τα παιδιά της: «Παιδιά μου, ούτε παπά ούτε κηδεία. Παραχώστε με σε μια γωνιά του κήπου, αλλά μόνο αφού βεβαιωθείτε ότι δεν ζω πια. Φροντίστε τον πατέρα σας. Τον φιλώ σφιχτά. Π. Σ. Δέλτα.» Στην ταφόπλακά της, στον κήπο της Κηφισιάς, χαράχτηκε μόνο η λέξη «Σιωπή».

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ

Μια Ξεχωριστή Μέρα: Παράταση παραστάσεων έως τις 30 Απριλίου

Ίαν Μακ Γιούαν: ”Το γράψιμο είναι η τέχνη της ανακάλυψης”